Εχει ειπωθεί ότι ήταν μια αποτυχημένη επανάσταση. Γι’ αυτό και δεν υπερίσχυσε. Οτι οι ηγέτες της ήταν δευτέρας τάξεως. Γι’ αυτό και τα ονόματά τους σαρώθηκαν από τις δέλτους της Ιστορίας. Οτι υπήρξε συγκριτικά αναίμακτη. Γι’ αυτό και χρειάστηκε η επανάληψή της. Οτι ήταν «αστική». Γι’ αυτό και τη διαδέχθηκε η «εργατική». Οτι λειτούργησε, τέλος πάντων, ως πρόλογος. Γι’ αυτό και το κυρίως δράμα ήρθε μετά.
Ο,τι και να προφασιστεί κανείς, όμως, η αλήθεια είναι ότι πριν από 100 χρόνια, στις 8 Μαρτίου 1917 (23 Φεβρουαρίου με το παλαιό ημερολόγιο, τότε σε ισχύ), ξέσπασε στη Ρωσία, μια πραγματική, πλήρης και αυθόρμητη επανάσταση που παρέλυσε το καθεστώς, κατέλυσε τη μοναρχία, έδωσε τέλος σε τρεις αιώνες απολυταρχίας των Ρομανώφ και εγκαθίδρυσε την πρώτη, βραχύβια δημοκρατία στη χώρα. Αν η Οκτωβριανή Επανάσταση είχε «δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο» κατά τον Τζον Ριντ, η Φεβρουαριανή Επανάσταση είχε τις δικές της, εξίσου συγκλονιστικές «Πέντε Μέρες» σύμφωνα με τον τίτλο που τους έδωσε στη δική του Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης ο (διόλου τυχαίος) Λέων Τρότσκι. Και με όρους πρωτοπορίας, αυθορμητισμού ή λαϊκής συμμετοχής ήταν η πραγματική ανατροπή, όχι ένα υπολογισμένο πραξικόπημα. Ο Φεβρουάριος ήταν η μήτρα. Ο Οκτώβριος, το κακέκτυπο.
Ολα ξεκίνησαν από το ψωμί. Σε μια αγροτική κατά βάση κοινωνία, η οποία περνούσε σταδιακά στη φάση μιας αργής εκβιομηχάνισης, η επάρκεια άρτου εξακολουθούσε να αποτελεί τον σημαντικότερο δείκτη κοινωνικής ειρήνης. Πόσω μάλλον σε μια χώρα απολυταρχικού καθεστώτος, με αμφισβητούμενη νομιμοποίηση από έναν αστικό πληθυσμό που ζητούσε συμμετοχή στην πολιτική διαδικασία ήδη από το 1905, αποδιαρθρωμένη από τις τεράστιες θυσίες σε ανθρώπους και υλικό που σηματοδοτούσε η εμπλοκή της στον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Οι ουρές στους ανεπαρκώς τροφοδοτούμενους φούρνους της Πετρούπολης τον Φεβρουάριο του 1917 αυξάνονταν σε επικίνδυνο βαθμό έως τη στιγμή που οι αρχές ανακοίνωσαν την επιβολή δελτίου από την 1η Μαρτίου. Στις 23 Φεβρουαρίου ένα σπάνιο χειμωνιάτικο διάλειμμα καλοκαιρίας που θα διαρκούσε ως τις 3 Μαρτίου έβγαλε τον κόσμο στους δρόμους. Τις επόμενες πέντε ημέρες νέοι, οικογένειες, στρατιώτες και περισσότεροι από 200.000 εργάτες κατέβηκαν σε διαδηλώσεις, στην αρχή ειρηνικές, έπειτα βίαιες. Οι κραυγές «Ψωμί!» μετατράπηκαν σε συνθήματα «Κάτω ο τσάρος!» και «Κάτω ο πόλεμος!».
Oταν τα πλήθη εισέβαλαν στο Οπλοστάσιο αποσπώντας 70.000 πιστόλια και τουφέκια και απελευθερώθηκαν από τις φυλακές περίπου 8.000 έγκλειστοι, ποινικοί κρατούμενοι στη συντριπτική πλειοψηφία, η τάξη κατέρρευσε: συγκρούσεις με τις δυνάμεις ασφαλείας, λεηλασίες, επιθέσεις και βιασμοί είχαν ως αποτέλεσμα έναν επίσημο απολογισμό 1.443 νεκρών μόνο στην Πετρούπολη.
Ο απών από την πρωτεύουσα τσάρος παραιτήθηκε στις 2 Μαρτίου. Τη θέση του πήρε η «Προσωρινή Κυβέρνηση», συμβιβασμός μεταξύ της Δούμας και των Σοβιέτ εργατών και στρατιωτών. Εξόριστοι ή εκπατρισθέντες πολιτικοί ηγέτες (μεταξύ τους ο Βλαντιμίρ Ιλιτς Λένιν) άρχισαν να επιστρέφουν. Εξαγγέλθηκαν εκλογές για μια Συντακτική Συνέλευση. Συνταγματικοί Δημοκράτες, Μενσεβίκοι, Σοσιαλεπαναστάτες εξάντλησαν οκτώ μήνες σε πολιτικά παιχνίδια αδυνατώντας να ελέγξουν την οικονομία ή να αποσυρθούν από τον πόλεμο. Τον Φεβρουάριο στα πλήθη της Πετρούπολης δέσποζε η προσωπολατρία του ισχυρού άνδρα της Προσωρινής Κυβέρνησης, του σοσιαλιστή «ποιητή της ελευθερίας» Αλεξάντρ Κερένσκι. Τον Οκτώβριο ελάχιστοι υπερασπίστηκαν την Προσωρινή Κυβέρνηση όταν οι Μπολσεβίκοι κατέλαβαν με τα όπλα την εξουσία μέσα σε μια μέρα.
Η πρώτη επανάσταση του 1917 είχε όλα τα εχέγγυα για να ονομαστεί έτσι: ήταν μαζική, αυθόρμητη και απροσχεδίαστη – «πιαστήκαμε στον ύπνο, σαν τις μωρές παρθένες του ευαγγελίου», έλεγε για τον αιφνιδιασμό των κομμάτων, μαρξιστικών και μη, ο Σεργκέι Μστισλάβσκι, σημαίνον στέλεχος των Σοσιαλεπαναστατών, «δεν υπάρχει και δεν θα υπάρξει επανάσταση, ας ετοιμαστούμε για μακρά περίοδο αντίδρασης», τόνιζε στις 27 Φεβρουαρίου ο ευρισκόμενος σε άρνηση Μπολσεβίκος Σλιάπνικοφ.
Η δεύτερη επανάσταση ήταν ένα ένοπλο κίνημα μέσα στο κίνημα: σχεδιάστηκε από τον στενό κύκλο των συνεργατών του Λένιν και αποφασίστηκε σε έναν μυστικό δείπνο μιας μειοψηφίας της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος στο σπίτι ενός μενσεβίκου ηγέτη. Διόλου τυχαία ο βρετανός αριστερός ιστορικός Εντουαρντ Χάλετ Καρ χρησιμοποίησε συστηματικά τον όρο «επανάσταση» για την πρώτη και «πραξικόπημα» για τη δεύτερη.
Αν εξαιρέσει κανείς την σοβιετική κομματική ιστοριογραφία και τα κατά τόπους παραρτήματά της που επιδόθηκαν στην τελεολογική δικαίωση της ιδιοποίησης της εξουσίας, δεν θα βρει κανείς πολλούς υπερασπιστές ενός ένδοξου Κόκκινου Οκτώβρη. Ως ένα σημείο η εξέλιξη του ρωσικού 1917 θυμίζει, ως προς το βαθμό της λαϊκής συμμετοχής, ένα γαλλικό 1789 σε επιτάχυνση: ενθουσιώδη πλήθη που αραιώνουν όσο η επανάσταση βαλτώνει στην κομματική διαπάλη, περνώντας από τις μαζικές εξεγέρσεις των πρώτων χρόνων στις ένοπλες στάσεις του Ροβεσπιέρου και των ανατροπέων του.
Ο αχός της εποχής κάλυψε τη Φεβρουαριανή Επανάσταση με τον μύθο της Οκτωβριανής. Γιατί στη Δύση τουλάχιστον η εικόνα και η σημασία της καταστατικής αρχής της Σοβιετικής Ενωσης συναρτήθηκαν εξαρχής με την πολιτική πραγματικότητα: τον υπαρξιακό φόβο της εξαγωγής της επανάστασης, την ελπίδα μιας εναλλακτικής κοινωνίας μεγαλύτερης ισότητας, την ανάγκη μιας συμμαχίας για τη συντριβή του ναζισμού, τη μεταπολεμική απόρριψη της ποδηγέτησης της ανατολικής Ευρώπης, την απομάγευση του υπαρκτού σοσιαλισμού το 1956 και το 1968, τον συντηρητικό ψυχροπολεμικό λόγο ως επιχείρημα κατά της ευρωπαϊκής κεντροαριστεράς, την ισορροπία τρόμου του Ψυχρού Πολέμου. Σε αυτό το πλαίσιο ήταν ο Λένιν, ο Στάλιν και οι διάδοχοί τους, οι νικητές της Ιστορίας, που γέμιζαν τον ορίζοντα του 20ού αιώνα. Διαβάζοντας όμως κανείς σήμερα, 26 χρόνια μετά την άδοξη κατάληξή της, σύγχρονους ιστορικούς της ΕΣΣΔ, τη Σίλα Φιτζπάτρικ, τον Ορλάντο Φάιτζις, τον Ρόμπερτ Σέρβις, αντιλαμβάνεται την αγνοημένη δυναμική των πρώτων ημερών του 1917 – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι εξωραΐζεται η ανεπάρκεια των πρωτεργατών τους.
Οπωσδήποτε, οι Μπολσεβίκοι αποδείχθηκαν ικανότεροι, τολμηρότεροι και αποτελεσματικότεροι των αντιπάλων τους. Εκείνοι, όμως, ήταν που δημιούργησαν τις αναγκαίες συνθήκες και τα εργαλεία της επιτυχίας των άλλων. Στο κάτω κάτω ο Φεβρουάριος έριξε τον τσάρο, ο Οκτώβριος απλώς τον εκτέλεσε. Ο Φεβρουάριος θέσπισε τα Σοβιέτ, ο Οκτώβριος απλώς τα τελειοποίησε. Ο Φεβρουάριος έκανε την κρίσιμη επανάσταση. Ο Οκτώβριος απλώς επωφελήθηκε.