Είναι ο κάθετος δρόμος που βγάζει στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, δίπλα ακριβώς από την αμερικανική πρεσβεία. Οδός Πέτρου Σ. Κόκκαλη. Το οικογενειακό όνομα γνωστό και κραταιό στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Τον άνθρωπο όμως που στη μνήμη του είναι αφιερωμένη η συγκεκριμένη οδός, ίσως δεν τον γνωρίζουν τόσοι όσοι θα έπρεπε ανάλογα με το έργο και την προσφορά του. Ο Πέτρος Κόκκαλης δεν ήταν απλώς ένας πρωτοπόρος γιατρός, ένα σπουδαίος καθηγητής. Ηταν ένας οραματιστής που με το έργο του υπηρέτησε όχι μόνο την επιστήμη του αλλά και την Ιστορία. Ζωή σαν μυθιστόρημα, που τώρα έγινε ντοκιμαντέρ στη σειρά «Αυτοί που τόλμησαν» του Cosmote History.
Γιός του δάσκαλου Σωκράτη Κόκκαλη και της Πολυξένης Νάκου, γεννήθηκε στη Λειβαδιά το 1896. Από μικρός έδειξε την έφεσή του στη μάθηση και πριν κλείσει τα 17 ήταν ήδη φοιτητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συνέχισε τις σπουδές του, με μεγάλες θυσίες των γονιών του, στο Βερολίνο, τη Ζυρίχη και τη Βέρνη. Οι νομπελίστες καθηγητές του αναγνώρισαν αμέσως τις σπάνιες ερευνητικές και πνευματικές ικανότητές του. Ποιος ξέρει τι ώθησε το νεαρό γιατρό όμως και, ενώ είχε ήδη αρχίσει την καριέρα του στο Μόναχο, αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα. Δυσοίωνα εκείνα τα χρόνια για την Ευρώπη. «Ο παππούς μου είχε δει τον Χίτλερ να βγάζει λόγους σε μπυραρίες» λέει σήμερα ο εγγονός του Πέτρος Κόκκαλης.
Επέστρεψε το 1928 σε μία Ελλάδα που μαστιζόταν από τη φυματίωση και δεν είχε ακόμη αφομοιώσει το προσφυγικό κύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η μετέπειτα πορεία του δείχνει ότι μπορεί και να γύρισε για αυτούς ακριβώς τους λόγους. Εθεσε υπό έλεγχο τη φυματίωση και διαμόρφωσε τις υποδομές υγιεινής στους προσφυγικούς καταυλισμούς. Παράλληλα, η επιστημονική, ακαδημαϊκή και κλινική εξέλιξή του ήταν αλματώδης. Καθηγητής της Χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής τεσσάρων χειρουργικών κλινικών, συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη ειδικοτήτων όπως η καρδιοχειρουργική, η αγγειοχειρουργική και η νευροχειρουργική. «Δεν ήταν καλός μόνο στο μαχαίρι. Ήταν σπουδαίος δάσκαλος» λένε οι μαθητές του που, στις παραδόσεις του, γέμιζαν ασφυκτικά το αμφιθέατρο. «Όταν ζητάς να μιλήσεις, θα πρέπει αυτό που θα πεις να είναι κάτι τι παραπάνω από τη σιωπή» έλεγε ο ίδιος.
Το 1938 παντρεύτηκε τη γραμματέα του Νίκη Κουλέτση. Ανθρωποι διαφορετικοί αλλά, σε όλη τη ζωή τους, σθεναρά ο ένας δίπλα στον άλλον. Απέκτησαν δύο παιδιά, τον Σωκράτη και την Αυγή-Πολυξένη. Ο Πέτρος Κόκκαλης ήταν πλέον ο γιατρός της μεγαλοαστικής Αθήνας. Που όμως δεν έπαιρνε ποτέ χρήματα από την φτωχολογιά.
Τα χρόνια της μεγάλης πείνας
Οταν, το 1940, η Ελλάδα μπαίνει στον πόλεμο, ο Πέτρος Κόκκαλης υποβάλει αίτηση για να πάει στην πρώτη γραμμή του Μετώπου. Από εκεί, από τη βάση της Ηπείρου, δίπλα στους στρατιώτες με τα κρυοπαγήματα, αναδιοργανώνει την υγειονομική υπηρεσία. Οταν οι Γερμανοί μπαίνουν στην Αθήνα προσπαθούν να συνεταιρισθούν τον διάσημο γερμανοσπουδαγμένο γιατρό που πολλοί γνώριζαν από το Μόναχο. Ο αρχίατρος της Λουφτφάβε του προτείνει την ίδρυση Νευροχειρουργικού Κέντρου. Ο Κόκκαλης, βεβαίως, αρνείται οποιαδήποτε συνεργασία. Τουναντίον, εκμεταλλευόμενος την πρόσβαση που είχε σε ιατροφαρμακευτικό υλικό, στέλνει προμήθειες στις ομάδες αλληλεγγύης –η Αντίσταση δεν είχε οργανωθεί ακόμη.
Στην Αθήνα δημιουργείται εν τω μεταξύ ένας πυρήνας λογίων και προσωπικοτήτων -ανάμεσα τους ο Ξενοφών Ζολώτας, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Αλέξανδρος Σβώλος, ο Αγγελος Αγγελόπουλος και άλλοι- που συγκροτούν τη Σοσιαλιστική Ενωση και ανοίγουν διάλογο με το ΕΑΜ. Μια κίνηση που θέριεψε στο επί της οδού Ζαλοκώστα 7 γραφείο του Πέτρου Κόκκαλη. Ετοιμάζονται να φύγουν για τη Μέση Ανατολή, κάποιος τους προδίδει, άλλοι συλλαμβάνονται, ο Κόκκαλης διαφεύγει αλλά επικηρύσσεται. Ως αντίποινο, συλλαμβάνεται ο πατέρας του ο οποίος πεθαίνει δύο μέρες μετά.
Ωστόσο το να βγει στο βουνό δεν ήταν αναπόφευκτη ανάγκη αλλά επιλογή. «Τι αξία έχει» έλεγε «να φροντίζω μερικούς ανθρώπους στο νοσοκομείο όταν οι δρόμοι σε όλη την Ελλάδα είναι γεμάτοι νεκρούς από την πείνα και τις εκτελέσεις των Γερμανών;». Η είδηση ότι ο μεγαλογιατρός πέρασε στην Αντίσταση προκαλεί αίσθηση στην Αθήνα.
Τον Απρίλιο του 1944, στη Βίνιανη της Ευρυτανίας, ορκίζεται Γραμματέας Κοινωνικής Πρόνοιας στην Κυβέρνηση του Βουνού. Και αρχίζει να δημιουργείται ο θρύλος του. Ενας «άγγελος ζωής», με την ιατρική τσάντα στο χέρι, που εμφανίζεται όπου υπάρχει ανάγκη, για να θεραπεύσει τα πάντα με ανύπαρκτα έως, το πολύ, υποτυπώδη μέσα, χειρουργώντας πάνω σε τραπέζια, με το φως των κεριών.
Ζώντας την εμπειρία του βουνού, πείθεται όχι μόνο για την ορθότητα αλλά και για την επιστημονικότητα του Μαρξισμού. Γίνεται αριστίνδην μέλος του ΚΚΕ και, μετά την απελευθέρωση, γυρίζει στην Αθήνα ως κομμουνιστής πλέον. Οι φοιτητές του τού ετοιμάζουν πανηγυρική υποδοχή αλλά εκείνος, στον ενθουσιώδη λόγο του, τους επισημαίνει: «Τώρα μπαίνουμε στα δυσκολότερα». Και από την μεθεπόμενη αρχίζει να επαληθεύεται.
Η άρχουσα τάξη δεν μπορεί να του συγχωρέσει ότι ένας «δικός» της πέρασε στους «άλλους». Η δίωξη έχει τα χαρακτηριστικά της εκδίκησης. Τον διώχνουν από το Πανεπιστήμιο και από τις κλινικές. Απαγορεύουν στον Πέτρο Κόκκαλη, τον μεγαλύτερο, τότε, χειρουργό στην Ελλάδα, να χειρουργήσει. Δουλεύει, για να ζήσει την οικογένειά του, σε μία κλινική στους Αγίους Αναργύρους. Κι εκεί, στην είσοδό της, κατεβαίνοντας από το τραμ, παθαίνει το πρώτο έμφραγμα που θα το ακολουθήσει, λίγο μετά, ένα δεύτερο. Σύμφωνα με μαρτυρία που ακούγεται στο ντοκιμαντέρ, συνάδελφοί του διστάζουν να τον μεταφέρουν μέσα στην κλινική επειδή φοβούνται ότι θα στοχοποιηθούν. Ο Αγγελος Βλάχος επεμβαίνει στις Αρχές ώστε να του επιτρέψουν να φύγει για το εξωτερικό.
Η «Σπηλιά του Κόκκαλη»
Αρχικά πηγαίνει στη Ζυρίχη όπου θα τον ακολουθήσει η οικογένειά του. Οι προτάσεις από μεγάλα πανεπιστήμια των ΗΠΑ και της Ευρώπης είναι πολλές. Αλλά στην Ελλάδα έχει ήδη αρχίσει ο Εμφύλιος. Ο Κόκκαλης επιστρέφει. Δεν θα ξέκοβε από τον αγώνα. Η πορεία του είχε προδιαγραφεί.
Τον Δεκέμβριο του 1947 αναλαμβάνει υπουργός Υγείας και Πρόνοιας στην προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση. Οργανώνει τις νοσοκομειακές μονάδες με τρόπο που εντυπωσιάζει την, υπό τον Πολ Ελιάρ, γαλλική αντιπροσωπεία που επισκέπτεται τον Δημοκρατικό Στρατό στον Γράμμο. Οταν βομβαρδίζεται το νοσοκομείο στις Πρέσπες, χειρουργεί μέσα σε μια σπηλιά, σε ημίφως. Στη «Σπηλιά του Κόκκαλη» όπως τη λένε ακόμα. Εκεί, κάτω από αυτές τις συνθήκες κάνει, με επιτυχία, μεταμόσχευση γνάθου σε μία αντάρτισσα που μία σφαίρα είχε μπει από το αυτί και είχε βγει από το στόμα της. Ηταν ο «ζωγράφος» με το νυστέρι.
Μετά τη λήξη του Εμφυλίου ο Πέτρος Κόκκαλης, που το 1950 έχει εκλεγεί μέλος του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης, εγκαθίσταται με την οικογένειά του πρώτα στη Βουδαπέστη και μετά στο Βουκουρέστι. Εκεί φαίνεται πως αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι πολλά από αυτά στα οποία πίστεψε, είχαν αλλάξει. Σε μία συνάντησή του με τον Ζαχαριάδη, στο σπίτι του, στο Βουκουρέστι, του ζητά να συνεχίσει την επιστημονική του καριέρα στο Βερολίνο. Και να σπουδάσει ο γιος του Σωκράτης Πυρηνική Φυσική στο Λομονόσοφ.
Το 1955 γίνεται διευθυντής στο Ινστιτούτο Πειραματικής Καρδιαγγειακής Χειρουργικής στο Βερολίνο. Η συνεργασία του με κορυφαίους επιστήμονες και οι πειραματικές επεμβάσεις τους ήταν καθοριστικές ώστε να πραγματοποιηθεί αργότερα από τον Μπάρναρντ η πρώτη μεταμόσχευση καρδιάς.
Τα επιστημονικά επιτεύγματά του δεν απάλυναν ωστόσο τη νοσταλγία του για την Ελλάδα. Δεν μπορούσε να γυρίσει όμως. Του είχε αφαιρεθεί η ιθαγένεια, η περιουσία, η άδεια άσκησης του επαγγέλματος, το όνομά του είχε διαγραφεί από τις δέλτους του ιατρικού λειτουργήματος, ήταν ένας άνθρωπος που για την επίσημη Ελληνική Πολιτεία δεν υφίστατο. Δεν μπορούσε να γυρίσει ούτε ως νεκρός.
Το τέλος
Τελικά γύρισε ως νεκρός. Όταν έφυγε από έμφραγμα το 1962. Με ειδική άδεια από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Το φέρετρό του, μέσα σε μία Ντακότα, συνόδευαν η γυναίκα και τα δύο παιδιά του. Ο Γιάννης Ρίτσος και ο Τάσος Λειβαδίτης έγραψαν ποιήματα για την κηδεία του που συνόδευσε μεγάλο πλήθος.
Info:
Το ντοκιμαντέρ «Αυτοί που τόλμησαν» προβάλλεται από την COSMOTE TV το Σάββατο 8 Ιουλίου, 7:00 μμ
Σενάριο – σκηνοθεσία : Βσίλης Κοσμόπουλος, Ερευνα-τεκμηρίωση: Γιούλη Κόκκορη, Επιστημονικός σύμβουλος: Θανάσης Χρήστου, Καθηγητής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Την ιδέα της σειράς και την καλλιτεχνική διεύθυνση των επεισοδίων έχει ο Λευτέρης Ξανθόπουλος.