Οταν ο Μαραθώνας… έσωσε ξανά την Αθήνα

Ταξίδι στον περασμένο αιώνα, βουτιά με ανάσα που θα σας βγάλει ενενήντα χρόνια πριν, για να γνωρίσετε την ιστορία του νερού της Αθήνας και του Φράγματος του Μαραθώνα, την ταυτότητα υδροδότησης της πόλης. Η έκθεση που φιλοξενείται, με ελεύθερη είσοδο, στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» (Πειραιώς 254, Ταύρος), από τις 12 Νοεμβρίου 2019 έως τις 7 Φεβρουαρίου 2020, έκανε την ΕΥΔΑΠ να ανοίξει ντουλάπια και συρτάρια, να ανασύρει πολύτιμο, αδημοσίευτο, υλικό από το Ιστορικό της Αρχείο. Φωτογραφίες εποχής, αρχιτεκτονικά σχέδια και χάρτες, επίσημα έγγραφα –από επιστολές έως και συμβάσεις–, αντικείμενα, ακόμη και εργαλεία, αποτυπώνουν ανάγλυφα τα στάδια που διήλθε η πρωτεύουσα για να απολαμβάνει σήμερα νερό υψηλής ποιότητας, από τα ποιοτικότερα στον κόσμο. Την επιμέλεια της έκθεσης υπογράφει η αρχιτέκτων – μουσειολόγος Ερατώ Κουτσουδάκη.

Αφορμή στάθηκε η συμπλήρωση 90 χρόνων (1929-2019) από τα εγκαίνια των σπουδαίων έργων κατασκευής του Φράγματος, καθώς και της τεχνητής Λίμνης του Μαραθώνα, γεγονότα που διαμόρφωσαν καθοριστικά τη ζωή της πρωτεύουσας. Στον Ελληνικό Κόσμο, θα μάθετε πώς έπιναν νερό οι Αθηναίοι πριν από το Φράγμα του Μαραθώνα, θα γνωρίσετε τον κόσμο του Μεσοπολέμου, θα μάθετε ποιος ήταν ο «κ. Ούλεν». Θα μπείτε νοητά στον οικισμό του εργοταξίου – χωριό, που είχε μέχρι και σχολείο για τα παιδιά των δουλευτάδων. Θα δείτε εργάτες σε ομαδικό αναμνηστικό ενσταντανέ, τον καιρό της κατασκευής της σήραγγας Μπογιατίου, εκ των συνοδευτικών έργων υδροδότησης. Η σήραγγα κλέβει την παράσταση, καθώς αποτελεί σκηνικό για δυο εμβληματικές φωτογραφίες της έκθεσης, τόσο αυτή του συνεργείου ολόκληρου, όσο και των δυο προσώπων στον μεταλλικό δακτύλιο.

Ισως εκπλαγείτε, αλλά ο Χένρι Ούλεν (κατά πολλούς Γιούλεν, Henry Ulen) δεν ήταν μηχανικός, αλλά δικηγόρος, που κατέληξε κατασκευαστής τεχνικών έργων, αφού προηγουμένως έκανε ένα πέρασμα από τον κόσμο του Χρηματιστηρίου. Η εταιρεία του ειδικευόταν στους σιδηροδρόμους και τα υδραυλικά έργα, από τη Μπογκοτά, ως την Περσία και την Ανατολική Ευρώπη.

Η δυσκολία του εγχώριου εγχειρήματος υδροδότησης κάνει την Ούλεν να αξιοποιεί στη διάνοιξη της σήραγγας Μπογιατίου εργοδηγούς που διέθεταν εμπειρία στα μετρό του Λονδίνου και της Νέας Υόρκης, έχοντας επίσης διανοίξει τη μεγάλη σήραγγα για την υδροδότηση της Νέας Υόρκης. Υπό την καθοδήγησή τους, τα ελληνικά συνεργεία έκαναν ό,τι έκαναν αφού στην Ελλάδα δεν υπήρχε σχετικό «know how». Η σύμβαση της εταιρείας με το ελληνικό κράτος εξελίσσεται σε περιπέτεια.

Στην έκθεση γίνεται διακριτό το στίγμα της εποχής κατά την οποία υλοποιείται το έργο της υδροδότησης του λεκανοπεδίου, «Αθηνών, Πειραιώς και περιχώρων»: Το Ιδρυμα Ροκφέλερ χρηματοδοτεί αποστολές υγιεινολόγων στον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη, ο Ελευθέριος Βενιζέλος λαμβάνει την πρωτοβουλία πολιτειακού δημοψηφίσματος, ο Στρατής Μυριβήλης εκδίδει τη «Ζωή εν Τάφω», και στην πρωτεύουσα εμφανίζεται το πρώτο ταξί. Τίποτε δε μπορεί να γίνει κατανοητό, χωρίς το ιστορικό του πλαίσιο.

Η Επιστήμη και η Τεχνολογία τίθενται στην υπηρεσία της Υγιεινής, καθιστώντας εφικτό αυτό που στο γύρισμα του 20ού αιώνα, έμοιαζε ουτοπικό: την τεχνολογία της παροχής καθαρού νερού.

Προ Φράγματος, η υδροδότηση της Αθήνας, πόλης που μαστίζεται από λειψυδρία (μαρτυρά το φαινόμενο η «πάλη» του Ποσειδώνα με την Αθηνά, για την κυριαρχία τους στο κλεινόν άστυ), εξελίσσεται από το Αδριάνειο Υδραγωγείο ως την εκμετάλλευση των νερών της Πάρνηθας, και την αγορά πόσιμου νερού από τους νερουλάδες. Στο τραπέζι επίλυσης του προβλήματος πέφτουν ιδέες που αφορούν το Θριάσιο πεδίο, τη Στυμφαλία, ακόμη και τον Λυκαβηττό.

Η κατασκευή του σημαντικότερου, ίσως, τεχνικού έργου του Μεσοπολέμου έρχεται να επηρεάσει την οργάνωση των μετέπειτα τεχνικών έργων στη χώρα. Η Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Υδάτων (ΕΕΥ) συστήνεται από το ελληνικό κράτος προκειμένου να εποπτεύσει κατασκευαστικά τη δημιουργία του Φράγματος, από την αμερικανική εταιρεία Ούλεν – που για τον λόγο αυτό συνέπραξε με την Τράπεζα Αθηνών.

Από τη δεκαετία του ’50 και μετά, έρχονται ενισχύσεις, καθώς ο πληθυσμός της πρωτεύουσας αυξάνεται διαρκώς. Αρχικώς από τα νερά της φυσικής λίμνης Υλίκη, στη Βοιωτία, αργότερα από τον ποταμό Μόρνο στη Φωκίδα. Από το 2001 το νερό του Μόρνου ενισχύεται με την εκτροπή του ποταμού Εύηνου προς τον ταμιευτήρα του.

Στην έκθεση φιλοξενείται τρισδιάστατη αναπαράσταση της κατασκευής του Φράγματος του Μαραθώνα, καθώς και κινηματογραφική ταινία μικρού μήκους της εποχής με πλάνα από τις φάσεις του εργοταξίου του (με πλάνα που είχαν γυριστεί με την τεχνική του βωβού κινηματογράφου, πλην όμως έχουν μονταριστεί και επενδυθεί ηχητικά).

Εντυπωσιακά σε κάθε περίπτωση είναι και τα στιγμιότυπα της κατασκευής δικτύου διανομής –επίσης σπουδαίου έργου– στην πόλη. Εργάτες να σκάβουν πλάι στην Πύλη του Αδριανού… Το Φράγμα, ολοκληρώθηκε το 1929, αλλά οι εργασίες για το δίκτυο τελείωσαν το 1931 – και η πλήρης ύδρευση της πόλης από το φράγμα του Μαραθώνα ξεκίνησε τότε.

Η τελετή παράδοσης του έργου έγινε στις 3 Ιουνίου της ίδιας χρονιάς, με τον Χένρι Γιούλεν να χαρίζει στον Ελευθέριο Βενιζέλο – τι άλλο; – έναν κρουνό.