Δύο ήταν οι πρωτοβουλίες του Κωνσταντίνου Καραμανλή το 1974, μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, οι οποίες υπέδειξαν την ανάγκη ρήξης με το προδικτατορικό καθεστώς: η νομιμοποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος και η εξαγγελία δημοψηφίσματος για τη μορφή του πολιτεύματος. Η δική του στάση μαζί με το γενικό πνεύμα της εποχής καθόρισαν το αποτέλεσμα: το 69,18% των ψηφισάντων επέλεξαν την αβασίλευτη δημοκρατία.
Δημοψήφισμα πάνω στο δημοψήφισμα
Λεπτομέρεια που «ξεχνιέται» συχνά κατά την ιστορική αναδρομή: ποια ήταν η μορφή του πολιτεύματος πριν διενεργηθεί το δημοψήφισμα του 1974; Κι όμως, ήταν Προεδρική Δημοκρατία (στους τύπους). Την 1η Ιουνίου 1973 η Χούντα των Συνταγματαρχών κατήργησε τη Βασιλεία μετά το Κίνημα του Ναυτικού εναντίον της και Πρόεδρος Δημοκρατίας με υπερεξουσίες ανέλαβε ο δικτάτορας Γεώργιος Παπαδόπουλος, ενώ Αντιπρόεδρος ο Οδυσσέας Αγγελής. Κανένα κόμμα προφανώς δεν αναγνώρισε το δημοψήφισμα που ακολούθησε τον Ιούλιο του 1973 -δίνοντας 78% στον Παπαδόπουλο- και όλα δεσμεύτηκαν, μαζί με τον τέως βασιλιά Κωνσταντίνο, στη διενέργεια άλλου, όταν αποκατασταθεί η Δημοκρατία.
Με Σύνταγμα του 1952
Η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Κων. Καραμανλή υιοθέτησε τη Συντακτική Πράξη της 1ης Αυγούστου 1974 και επανέφερε σε ισχύ το Σύνταγμα της 1ης Ιανουαρίου 1952, χωρίς τις θεμελιώδεις διατάξεις, δηλαδή αυτές που αφορούσαν τη μορφή του πολιτεύματος ως Βασιλευομένης Δημοκρατίας. Μέχρι το δημοψήφισμα, Αρχηγός του Κράτους συνέχισε να είναι ο τότε «Πρόεδρος της Δημοκρατίας» του καθεστώτος Ιωαννίδη, στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης.
Τα αντίπαλα «στρατόπεδα»
Ο αγώνας πριν από τη διενέργεια δημοψηφίσματος περιλάμβανε και ομιλίες στην τηλεόραση, καθώς το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης (Ε.Ι.Ρ.Τ.) είχε συμφωνήσει να διαθέσει τέσσερα δεκάλεπτα σε κάθε πλευρά, δύο φορές την εβδομάδα. Από την πλευρά των οπαδών της Αβασίλευτης Δημοκρατίας τοποθετήθηκαν, μεταξύ άλλων, οι Μάριος Πλωρίτης, Λεωνίδας Κύρκος, Φαίδων Βεγλερής, Γεώργιος Κουμάντος, Αλέκος Παναγούλης και ο Κώστας Σημίτης (οι ομιλίες τους μεταδόθηκαν «ζωντανά», γι’ αυτό και δεν διασώζονται). Μαγνητοφωνημένο μήνυμα του Κωνσταντίνου μεταδόθηκε στις 26 Νοεμβρίου και ομιλία του από την τηλεόραση στις 6 Δεκεμβρίου.
Ο Πλωρίτης εναντίον του «απογόνου»
Από τις πλέον προσωπικές και «στοχαστικές» ομιλίες θεωρήθηκε εκείνη του συγγραφέα και μεταφραστή Μάριου Πλωρίτη, ο οποίος εκτός άλλων σημείωνε: «Προχθές το βράδυ σας μίλησε ο απόγονος μιας ξένης δυναστείας, εκλιπαρώντας την ψήφο σας για τη βασιλεία, δηλαδή για τον εαυτό του, για τα παιδιά του, για τη δυναστεία του. Σήμερα σας μιλά ένας απλός πολίτης, ένας από σας, ζητώντας την ψήφο σας για τη δημοκρατία, δηλαδή για σας τους ίδιους, για τα παιδιά τα δικά σας, για την Ελλάδα. Γιατί στις 8 Δεκεμβρίου δεν έχουμε να διαλέξουμε ανάμεσα σε μερικά κόμματα και να αποφασίσουμε σε ποιο θα εμπιστευθούμε την εξουσία για τέσσερα, το πολύ, χρόνια. Έχουμε να διαλέξουμε ανάμεσα σε δύο πολιτεύματα και να αποφασίσουμε σε ποιο θα εμπιστευθούμε τις τύχες της χώρας μας για δεκαετίες ολόκληρες…».
«Ο Κωνσταντίνος ξέρει καράτε»
Στη δική του ομιλία ο Κώστας Σημίτης, ως εκπρόσωπος του ΠΑΣΟΚ, αναφερόταν στις αρνητικές διαστάσεις της βασιλείας στην Ελλάδα και «απαντούσε» στη ρητορική της φιλοβασιλικής παράταξης για τις αρετές του τέως. Χαρακτηριστική η αναφορά του: «Η απόφαση για τη δημοκρατία είναι απόφαση που επιβάλλει η αξιοπρέπειά μας. Πρώτος πολίτης μιας χώρας πρέπει να είναι πρόσωπο που έχει αναδειχθεί από τη δουλειά και τους πολιτικούς αγώνες του. Διαβάσαμε ότι ο Κωνσταντίνος ξέρει καράτε, δηλαδή να παίζει ξύλο. Για τις σπουδές του δεν ακούσαμε ποτέ τίποτα. Ο αγρότης, ο εργάτης, οβιοτέχνης, ο επαγγελματίας δεν πρέπει νά ταυτίσουν τον εαυτό τους
με κάποιον που δεν αισθάνθηκε ποτέ τόν ιδρώτα και τον κόπο της καθημερινής δουλείας» (το δακτυλογραφημένο σημείωμα βρίσκεται εδώ.
Τι «έκοψαν» από τον Σημίτη
Η ομιλία του Κ.Σημίτη προβλήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου, αλλά εκ των υστέρων αποκαλύφθηκε ότι υπέστη «κόψιμο» σε συγκεκριμένα τμήματα. Την επόμενη ημέρα, για παράδειγμα, η «Αθηναϊκή» κυκλοφόρησε με ρεπορτάζ, όπου τόνιζε ότι, σύμφωνα με την καταγγελία του ΠΑΣΟΚ,
«περιέκοψαν, μεταξύ άλλων, τα σημεία, που αναφέρονταν στις αντισυνταγματικές ενέργειες του Κωνσταντίνου κατά το 1965, στη σιωπή του κατά την επτάχρονη τυραννία και στο δράμα
του Πολυτεχνείου». Από την πλευρά του το ΕΙΡΤ ανταπάντησε πως η συμφωνία ήταν να μην υπάρχουν προσωπικές επιθέσεις και προσβλητικές αναφορές ανάμεσα στους εκφραστές των δύο πλευρών.
Πράσινο ή καφέ;
Ακόμη και το χρώμα που έφεραν οι τίτλοι «Αβασίλευτος Δημοκρατία» (πράσινο) και «Βασιλευομένη Δημοκρατία» (καφεκόκκινο) προκάλεσε αντιδράσεις στους φιλοβασιλικούς. Οι τελευταίοι θεώρησαν ότι με τον τρόπο της η κυβέρνηση υποδείκνυε το πράσινο ως το χρώμα της ελπίδας.
Οι προβλέψεις των ξένων Μέσων
Η γαλλική εφημερίδα «Figaro» σημείωνε πως με το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου, που θα διεξαγόταν με άψογο διαδικαστικά τρόπο, η Ελλάδα θα ξαναέμπαινε στον ευρωπαϊκό χώρο με σύγχρονη πλέον δημοκρατία (αναφέρεται στη μεταπτυχιακή εργασία του Στέφανου – Ραφαήλ Σαργιώτη, amitos.library.uop.gr). Η αγγλική εφημερίδα «Daily Telegraph», από την άλλη, υποστήριζε ότι «η Πελοπόννησος είναι βασιλική», καθότι «θα ψηφίσει τον Κωνσταντίνο με ποσοστό 70%».Τα πρακτορεία Associated Press και Reuters, έπειτα από σχετική δημοσκόπηση του πλαμού των πολιτών σε Αθήνα και Πειραιά, προέβλεπαν σαρωτική νίκη της Αβασιλεύτου Δημοκρατίας με ποσοστό 54,5%.
Τα ρεκόρ της Κρήτης και της Πελοποννήσου
Οι ψηφοφόροι της Κρήτης τάχθηκαν υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας σημειώνοντας ρεκόρ επικράτειας. Στον νομό Ρεθύμνου σημειώθηκε ποσοστό 94,10%, στον νομό Χανίων 92,70%, στον νομό Ηρακλείου 89,50% και στον νομό Λασιθίου 88,40%. Η βασιλευομένη συγκέντρωσε τα ανώτατα ποσοστά της σε Θράκη και Πελοπόννησο: στη Ροδόπη 50,54%, στη Λακωνία 59,50%, στη Μεσσηνία 49,24%, στην Ηλεία 46,90% και στην Αργολίδα 46,70%.
Το σταγονίδιο της εξαίρεσης
Η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας είχε υποδείξει την ουδετερότητα, ειδικά για τα στελέχη της Νέας Δημοκρατίας, ενώ τα άλλα κόμματα της περιόδου τάχθηκαν υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας συμφωνώντας ωστόσο ότι έπρεπε να λείψει η πόλωση. Ο μόνος κομματικός σχηματισμός που τάχθηκε υπέρ του Κωνσταντίνου ήταν η Εθνική Δημοκρατική Ένωσις (Ε.Δ.Ε.) του Πέτρου Γαρουφαλιά, που είχε μείνει εκτός Βουλής και συσπείρωνε χουντικούς και βασιλόφρονες.