Οι πέντε αισθήσεις μας αποδεικνύονται ασήμαντες και σοκαριστικά περιορισμένες! Τι σημαίνει αυτό; Οτι αγνοούμε ένα πολύ μεγάλο μέρος του κόσμου γύρω μας, όπως έγινε σαφές, μόλις πρόσφατα. Γνωρίζαμε ότι τα αποδημητικά πουλιά ακολουθούν μαγνητικά πεδία, που μόνο αυτά μπορούν να ανιχνεύσουν, ότι οι καρχαρίες αισθάνονται την ηλεκτρική ενέργεια που εκπέμπει η λεία τους, και ότι οι ελέφαντες επικοινωνούν με υπόηχους. Αλλά δεν ξέραμε ότι τα ποντίκια τραγουδούν σαν τα πιο μελωδικά ωδικά πτηνά (η ακοή μας όμως δεν μπορεί να αντιληφθεί το τραγούδι τους), και ότι οι μέλισσες βλέπουν αστραφτερά φωτοστέφανα ηλεκτρικών πεδίων γύρω από τα φυτά, ούτε είχαμε ιδέα για τα ρεφρέν αναρίθμητων εντόμων, τα οποία θεωρούσαμε βουβά.
Αποδεικνύεται, όμως, ότι περίπου 200.000 είδη επικοινωνούν χρησιμοποιώντας δονήσεις, που αποστέλλονται μέσω των στελεχών και των φύλλων των φυτών, μεταδίδοντας τα πάντα, από τον άγριο ήχο του Ντιντζεριντού (πνευστό μουσικό όργανο των ιθαγενών της βόρειας Αυστραλίας) έως το μουγκανητό των αγελάδων. Και σχεδόν κανείς δεν το γνώριζε, μέχρι που κάποιος κόλλησε ένα μικρόφωνο σε ένα στέλεχος φυτού και το άκουσε, γράφει στους βρετανικούς The Times ο Τζέιμς ΜακΚόνακι, παρουσιάζοντας το συναρπαστικό βιβλίο του Εντ Γιονγκ, «An Immense World: How Animal Senses Reveal the Hidden Realms Around Us», που μόλις κυκλοφόρησε.
Πολυβραβευμένος δημοσιογράφος επιστημονικών θεμάτων στο αμερικανικό περιοδικό The Atlantic, ο Εντ Γιονγκ τιμήθηκε πέρσι με το Βραβείο Επεξηγηματικού Ρεπορτάζ Πούλιτζερ για την ευκρινή και αξιόπιστη κάλυψη της πανδημίας Covid-19.
Το πρώτο του βιβλίο, «I Contain Multitudes» (2016), ήταν μια συναρπαστική, βαθιά κατάδυση στο μικροβίωμα, τον κόσμο των ενδημικών μικροβίων, που κρύβονται μέσα στο σώμα μας. Τώρα, με το νέο βιβλίο του, ο Εντ Γιονγκ επιδιώκει να στρέψει το βλέμμα μας σε έναν άλλο, αόρατο κόσμο: από την όραση μέσω υπεριώδους ακτινοβολίας έως τον ηχοεντοπισμό και το τραγούδι των ποντικών, ο ερευνητής δημοσιογράφος και συγγραφέας εξετάζει τον κόσμο των αισθήσεων των ζώων, που εκτείνεται πολύ πέρα από τα δικά μας όρια. Και είναι απολαυστικό.
Μερικές μη ανθρώπινες αισθήσεις είναι παράξενες έως και λίγο τρομακτικές, γράφει στους Times ο Τζέιμς ΜακΚόνακι. Τα γατόψαρα, για παράδειγμα, έχουν γευστικούς κάλυκες σε όλο τους το σώμα. Αν έγλειφες ένα γατόψαρο, παρατηρεί ο Γιονγκ, «θα γευόταν ο ένας τον άλλον». Οι κροταλίες «βλέπουν» τη θερμική ακτινοβολία, που εκπέμπουν τα ζώα. Οι φώκιες μπορούν να κυνηγήσουν ένα ψάρι 200 μέτρα μακριά, ακολουθώντας το πέρασμά του μέσα στο νερό με τα μουστάκια τους. Τα δελφίνια, όπως και οι νυχτερίδες, χρησιμοποιούν τον ηχοεντοπισμό (δημιουργία, λήψη και επεξεργασία υπερηχητικών παλμών) για τον εντοπισμό θηραμάτων ή την ανίχνευση εμποδίων. Και μπορούν να κάνουν μια τόσο λεπτομερή «υπερηχογραφική» εξέταση του θηράματός τους, ώστε είναι ικανά να διαφοροποιήσουν δύο κατά τα άλλα πανομοιότυπα δοχεία με νερό το ένα και το άλλο με αλκοόλ.
Ο Γιονγκ κάνει ηρωικές προσπάθειες για να καταλάβει πώς μπορεί να είναι κάτι τέτοιο: Φαντάζεται ένα δελφίνι να «στύβει το περιβάλλον του με φανταστικά χέρια»· η ικανότητα παρακολούθησης μιας φώκιας είναι σαν άγγιγμα που «επεκτείνεται στο πρόσφατο παρελθόν»· και για τους κροταλίες, υποθέτει ότι το υπέρυθρο είναι ενσωματωμένο στην όρασή τους, σαν να ήταν άλλο χρώμα.
Το πιο εντυπωσιακό είναι το σόναρ της νυχτερίδας. Καθώς οι νυχτερίδες κάνουν ζουμ στο θήραμά τους, αυξάνουν γρήγορα το σφύριγμά τους μετατρέποντάς το σε «τερματικό βόμβο», ισοφαρίζοντας ακόμη και το φαινόμενο Ντόπλερ (το φαινόμενο που παρατηρείται όταν πλησιάζει ή απομακρύνεται ένα όχημα με σειρήνα όπως τα ασθενοφόρα). Ωστόσο, εμείς δεν ακούμε τίποτα από αυτά. Και όμως: ο υπερηχητικός παλμός μιας μεγάλης καφέ νυχτερίδας φτάνει τα 138 ντεσιμπέλ, δηλαδή, είναι περίπου τόσο δυνατός όσο η σειρήνα ενός ασθενοφόρου. Οσο για την ακοή τους, την προφυλάσσουν, απλά κλείνοντας σφιχτά τα αυτιά τους κάθε φορά που ουρλιάζουν.
Εμείς, δεν έχουμε καμία από αυτές τις δεξιότητες, αλλά σε μερικά πράγματα είμαστε εντυπωσιακά καλοί, επίσης. Λέγεται ότι οι μύτες του ποντικού, του σκύλου και του ελέφαντα συνήθως είναι χιλιάδες φορές πιο ευαίσθητες από τις μύτες των ανθρώπων. Αλλά σε ορισμένα τεστ όσφρησης οι άνθρωποι μπορούν να ξεπεράσουν τα ποντίκια, ακόμη και τους σκύλους. Ενας νευροεπιστήμονας έκανε ένα επιτυχημένο πείραμα: έβαλε φοιτητές με δεμένα μάτια να ακολουθήσουν ένα μονοπάτι με σοκολάτες μέσα στο γρασίδι. Το δοκίμασε και ο Γιονγκ. Και τα κατάφερε, αν και πιο αργά από σκύλο· διότι μας λείπουν οι σχισμές και στις δύο πλευρές των ρουθουνιών, που επιτρέπουν σε έναν σκύλο να αισθάνεται συνέχεια μυρωδιές, ενώ οι άνθρωποι πρέπει να μυρίζουν συνεχώς.
Για να είμαστε δίκαιοι με τα σκυλιά, γράφει ο Τζέιμς ΜακΚόνακι στους Times, οι οσφρητικές τους ικανότητες είναι εκπληκτικές. Μπορούν να ανιχνεύσουν ένα δακτυλικό αποτύπωμα, που έχει μείνει σε εξωτερικούς χώρους για μια ολόκληρη εβδομάδα, και να προσδιορίσουν την κατεύθυνση, που ακολούθησε κάποιος, μυρίζοντας απλώς πέντε ίχνη.
Ωστόσο, η ανθρώπινη αίσθηση της αφής είναι κορυφαία. Ενα πρόσφατο πείραμα διαπίστωσε ότι τα άκρα των δακτύλων μας μπορούν να διακρίνουν επιφάνειες, που διαφέρουν μεταξύ τους απλά κατά ένα στρώμα μορίων. Η ακοή μας είναι επίσης καλή, σχεδόν τόσο καλή όσο και της κουκουβάγιας, όταν πρόκειται να εντοπίσουμε έναν ήχο που έρχεται από αριστερά ή δεξιά. Δυστυχώς, σε αντίθεση με τις κουκουβάγιες, έχουμε αυτιά τοποθετημένα συμμετρικά στις δύο πλευρές του κεφαλιού μας, επομένως είναι πιο δύσκολο να εντοπίσουμε την προέλευση ενός ήχου, που έρχεται από πάνω ή από κάτω. (Αυτός πρέπει να είναι ο λόγος που σκύβουμε το κεφάλι μας όταν ακούμε με προσήλωση).
Οι μη οπτικές μας αισθήσεις υποβαθμίζονται, ωστόσο, επειδή κυριαρχεί η όραση, η οποία είναι «ασυνήθιστα αιχμηρή». Μόνο οι αετοί και τα άλλα αρπακτικά πουλιά βλέπουν πολύ καλύτερα από μας. Οι ρίγες, που διακρίνουμε σε μια ζέβρα, για παράδειγμα, είναι αόρατες σε ένα λιοντάρι από απόσταση μεγαλύτερη των 82 μέτρων. Και βλέπουμε (κυρίως) τρία χρώματα, κάτι που δεν ισχύει για όλα τα ζώα. Τα σκυλιά βλέπουν μόνο δύο· ο κόσμος τους έχει αποχρώσεις μόνο του μπλε και του κίτρινου. Αυτός είναι ο εντυπωσιακός λόγος για τον οποίο μια πράσινη μπάλα φαίνεται άσπρη σε έναν σκύλο, καθώς το άσπρο περιέχει όλα τα χρώματα. (Και εξηγεί γιατί ένας σκύλος μπορεί να χάνει τις πρασινωπές μπάλες του τένις στο γρασίδι, αφού είναι σαν να ψάχνει μια χιονόμπαλα σε έναν παγετώνα. Αν ήταν μπλε θα τα κατάφερνε καλύτερα.)
Τα πουλιά, πάλι, έχουν τέσσερις χρωματικούς υποδοχείς, που τους δίνουν πρόσβαση σε μια τεράστια γκάμα, άγνωστων σε εμάς, χρωματικών συνδυασμών. Ωστόσο, το ίδιο συμβαίνει και σε μερικούς ανθρώπους. Σχεδόν 50.000 άνθρωποι στο Ηνωμένο Βασίλειο έχουν «τετραχρωμία», κυρίως γυναίκες, και οι περισσότεροι δεν έχουν ιδέα ότι είναι ξεχωριστοί. Mας λείπει, όμως, η περιφερειακή όραση. Ο ερωδιός βλέπει κάθετα 180 μοίρες. Μια αγριόπαπια σε μια λίμνη βλέπει όλο τον ουρανό. Και οι χαριτωμένες φώκιες την ώρα που χαλαρώνουν ξαπλωμένες, σαρώνουν τον βυθό πάνω και πίσω από το κεφάλι τους.
Το βιβλίο τελειώνει -όπως πλέον σχεδόν κάθε επιστημονικό σύγγραμμα- με έναν οικολογικό θρήνο, γράφει ο ο Τζέιμς ΜακΚόνακι. Εξαιτίας της «φωτεινής ομίχλης», που δημιουργεί η φωτορύπανση, το ένα τρίτο των ανθρώπων δεν μπορεί να δει τον Γαλαξία. Για μας είναι λυπηρό, αλλά για τα ζώα μπορεί να είναι μοιραίο. Τα νεογέννητα θαλάσσια χελωνάκια, για παράδειγμα, κάνουν συνήθως λάθος, καθώς οδηγούνται προς τα έντονα φώτα και όχι προς τη θάλασσα. Τα αρχέγονα εφημερόπτερα και οι λιβελούλες γεννούν αυγά σε υγρούς, λαμπερούς δρόμους και στέγες αυτοκινήτων, νομίζοντας ότι είναι λιμνούλες ή λακκούβες. Μόνο στις ΗΠΑ, επτά εκατομμύρια πτηνά πέφτουν σε πύργους τηλεπικοινωνιών κάθε χρόνο, καθώς οι ικανότητες πλοήγησής τους διαταράσσονται από τα κόκκινα φώτα.
Η ηχορύπανση δεν είναι απλώς ενοχλητική· για τα ζώα μπορεί να είναι θανατηφόρα. Τα δύο τρίτα των Ευρωπαίων ζουν σε ένα ηχητικό τοπίο τόσο θορυβώδες όσο η συνεχής βροχή. Για τα ζώα, που κυνηγούν βασιζόμενα στην ακοή, είναι καταστροφική. Στη θάλασσα ο ανθρώπινος θόρυβος είναι διάχυτος και αμείλικτος. Οι προσαράξεις φαλαινών, που προκαλούνται από ήχους σόναρ του ναυτικού, είναι μόνο ένα παράδειγμα των επιπτώσεων. Οι φάλαινες χρησιμοποιούν υπέρηχους για να επικοινωνήσουν και να σαρώσουν ακουστικά τον βυθό της θάλασσας. Οι κλήσεις τους κυριολεκτικά αντηχούσαν στους ωκεανούς, με θεωρητική εμβέλεια έως και 13.000 μίλια. Η θαλάσσια ηχορύπανση μείωσε την απόσταση, που μπορούν να ακούσουν, στο ένα δέκατο της αρχικής.
Ο Εντ Γιονγκ αποκαλεί το βιβλίο του, «An Immense World», «κάλεσμα για ταπεινοφροσύνη», πράγμα που αναμφίβολα προκαλεί δέος. Αλλά πάει ακόμα παραπέρα. Διακριτικά, προτρέπει μια ριζική επανεξέταση σχετικά με τα όρια αυτού, που γνωρίζουμε ότι είναι ο κόσμος μας.