Αναλογιζόμενοι την ιστορία της ζωής σας, μπορεί πιθανότατα να εντοπίσετε μια σειρά από μεταμορφώσεις που σας έκαναν το άτομο που είστε σήμερα. Μπορεί να ήσασταν ένα ντροπαλό παιδί, αλλά νιώσατε μεγαλύτερη εμπιστοσύνη αργότερα στον εργασιακό χώρο, ή ίσως ήσασταν ένα ατίθασο παιδί που βρήκε τελικά την εσωτερική γαλήνη. Πολλοί άνθρωποι το περιγράφουν όλο αυτό ως ένα προσωπικό ταξίδι.
Αν τώρα κοιτάξετε προς το μέλλον, είναι σίγουρο ότι μπορείτε να φανταστείτε μερικά σημαντικά γεγονότα-ορόσημα της ζωής σας, αλλά μάλλον θα δυσκολευτείτε να φανταστείτε περαιτέρω μετασχηματισμούς στα βασικά χαρακτηριστικά σας. Είναι σαν να έχει φτάσει στον τελικό προορισμό της η αίσθηση του εαυτού και υποθέτετε ότι θα διατηρήσετε μέχρι το τέλος τα ίδια χαρακτηριστικά, αξίες και ενδιαφέροντα που έχετε σήμερα, γράφει στο BBC ο Ντέιβιντ Ρόμπσον, συγγραφέας του βιβλίου «Το εφέ της προσδοκίας».
«Αν και αναγνωρίζουμε ότι έχουμε εξελιχθεί από αυτό που ήμασταν κάποτε σε αυτό που είμαστε τώρα, δεν μπορούμε να δούμε ότι θα συνεχίσουμε να αλλάζουμε στο μέλλον» σημειώνει ο ψυχολόγος Χαλ Χέρσφιλντ, καθηγητής Μάρκετινγκ, Συμπεριφορικής Λήψης Αποφάσεων και Ψυχολογίας στο UCLA, στο νέο βιβλίο του «Ο μελλοντικός σου εαυτός».
Αυτή η προκατάληψη είναι γνωστή ως «ψευδαίσθηση του τέλους της ιστορίας» και μπορεί να έχει πολλές ατυχείς συνέπειες, τόσο στην προσωπική όσο και στην επαγγελματική μας ζωή. Η επιστημονική μελέτη της ψευδαίσθησης του τέλους της ιστορίας ξεκίνησε με τη βελγική τηλεοπτική εκπομπή «Leurs secrets du bonheur» («Τα μυστικά της ευτυχίας τους»). Οπως υποδηλώνει ο τίτλος της, η εκπομπή ασχολήθηκε με την επιστήμη της ευημερίας και οι θεατές συχνά καλούνταν να συμμετάσχουν σε μελέτες μέσω της ιστοσελίδας της.
Χρησιμοποιώντας αυτή την ευκαιρία για να προσεγγίσουν ένα μεγάλο κοινό, ο Τζόρντι Κόιντμπαχ (ο οποίος τώρα είναι στο πανεπιστήμιο Esade Ramon Llull, στην Ισπανία) και οι συνεργάτες του εκπόνησαν μια σειρά ερωτηματολογίων, ζητώντας από τους συμμετέχοντες να αναλογιστούν τον παρελθόν, το παρόν και το μέλλον τους. Τα αποτελέσματά τους δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Science.
Η πρώτη μελέτη επικεντρώθηκε στην προσωπικότητα, με τους συμμετέχοντες να αξιολογούν τους εαυτούς τους σε μια σειρά από χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, σε μια κλίμακα από το 1 (διαφωνώ απόλυτα) έως το 7 (συμφωνώ απόλυτα) ο καθένας έπρεπε να πεί εάν θεωρούσε ότι ήταν:
- Εξωστρεφής, ενθουσιώδης
- Επικριτικός, καβγατζής
- Εξαρτημένος, αυτοπειθαρχημένος
- Ανήσυχος, αναστατωνόταν εύκολα
- Ανοιχτός σε νέες εμπειρίες, πολύπλοκος
Οι μισοί από τους συμμετέχοντες στην έρευνα κλήθηκαν στη συνέχεια να φανταστούν τον εαυτό τους να απαντά στις ίδιες ερωτήσεις στο παρελθόν, 10 χρόνια πριν, ή στο μέλλον, 10 χρόνια μετά.
Απάντησαν περισσότερα από 7.500 άτομα, από 18 έως 68 ετών, πράγμα που επέτρεψε στον Κόιντμπαχ και τους συναδέλφους του να μετρήσουν πώς αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι την τροχιά της προσωπικής αλλαγής σε πολλά διαφορετικά στάδια της ζωής. Ηταν σαφές εν τέλει, ότι κάποιος, που πήρε πρόσφατα το πτυχίο του και ξεκίνησε μόλις την ενήλικη ζωή, έβλεπε το ταξίδι του πολύ διαφορετικά από κάποιον που πλησίαζε στη συνταξιοδότηση.
Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, η ηλικία των συμμετεχόντων προκάλεσε μικρές διαφορές, αναφέρει στο άρθρο του στο BBC ο Ρόμπσον. Ενώ κατά μέσο όρο τα άτομα παρατήρησαν σημαντικές αλλαγές προσωπικότητας στο παρελθόν, προέβλεψαν ότι θα βιώσουν λίγα πράγματα στο μέλλον. Εμοιαζαν να σκέφτονται ότι η προσωπικότητά τους θα παρέμενε παγωμένη στη σημερινή της μορφή για το υπόλοιπο της ζωής τους.
Για να ελέγξουν εάν η ψευδαίσθηση του τέλους της ιστορίας θα επεκτεινόταν στις προσωπικές αξίες των ανθρώπων, οι ερευνητές στρατολόγησαν ένα νέο δείγμα 2.700 συμμετεχόντων και τους ζήτησαν να δηλώσουν τη σημασία εννοιών όπως ο ηδονισμός, το επίτευγμα, και η παράδοση στη ζωή τους, πριν φανταστούν τις απαντήσεις που θα έδιναν 10 χρόνια πριν, στο παρελθόν, ή 10 χρόνια μετά, στο μέλλον. Και αποδείχτηκε ότι η ψευδαίσθηση του τέλους της ιστορίας ήταν σε πλήρη ισχύ: οι άνθρωποι αναγνώρισαν πώς είχαν αλλάξει οι αξίες τους στο παρελθόν, αλλά ήταν απίθανο να προβλέψουν αλλαγές στο μέλλον.
Εάν έχετε κάνει ποτέ τατουάζ με ένα σχέδιο για το οποίο μετανιώσατε αργότερα, γράφει ο Ρόμπσον στο BBC, δεν θα εκπλαγείτε όταν μάθετε ότι η ψευδαίσθηση του τέλους της ιστορίας επεκτείνεται και στα προσωπικά μας γούστα. Μπορούμε για παράδειγμα, να αναγνωρίσουμε εύκολα πώς έχουν εξελιχθεί οι μουσικές μας προτιμήσεις τις προηγούμενες δεκαετίες, αλλά υποθέτουμε ότι οι τρέχουσες αγαπημένες μας ενέργειες θα διατηρήσουν την ιδιαίτερη θέση τους στην καρδιά μας για πάντα.
«Τόσο οι έφηβοι όσο και οι παππούδες φαίνεται να πιστεύουν ότι ο ρυθμός της προσωπικής αλλαγής έχει επιβραδυνθεί και ότι πρόσφατα έγιναν οι άνθρωποι που θα παραμείνουν ίδιοι στο μέλλον», κατέληξαν οι ερευνητές στην αρχική τους εργασία. «Φαίνεται ότι η ιστορία τελειώνει πάντα σήμερα», τόνισαν.
Στο μεταξύ, στο νέο του βιβλίο για την αντίληψη του εαυτού, ο Χέρσφιλντ συνδέει την ψευδαίσθηση του τέλους της ιστορίας με την έρευνα για τη γενικά υπερβολική αυτοπεποίθηση. «Στους περισσότερους ανθρώπους αρέσει ο εαυτός τους, πιστεύοντας ότι η προσωπικότητά τους είναι ελκυστική για τους άλλους και ότι οι αξίες τους πρέπει να θαυμάζονται», γράφει και προσθέτει ότι «Μπορεί να είναι τρομακτική η σκέψη ότι αν αλλάζαμε, θα εγκαταλείπαμε αυτό το ευγενές μέρος, οπότε προσπαθούμε να κρατηθούμε εκεί που είμαστε τώρα».
Η ψευδαίσθηση του τέλους της ιστορίας μπορεί επίσης να μειώσει τα ανησυχητικά συναισθήματα αβεβαιότητας, παρατηρεί ο αμερικανός καθηγητής: «Μας αρέσει να πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε καλά τους εαυτούς μας και το να προσδοκούμε ότι μπορεί να αλλάξουν η προσωπικότητα, οι αξίες και οι προτιμήσεις μας μπορεί να δημιουργήσει κάποιον βαθμό υπαρξιακής ανησυχίας. Εάν δεν ξέρουμε πώς θα είμαστε διαφορετικοί στο μέλλον, πόσο καλά, πραγματικά, γνωρίζουμε ποιοι είμαστε σήμερα;»
Η ψυχολογική άνεση που προσφέρει αυτή η υπόθεση μπορεί μερικές φορές, ωστόσο, να έχει κόστος, αν παραμορφώνει την κρίση μας για σημαντικές αποφάσεις ζωής. Ο Χέρσφιλντ λέει ότι η ψευδαίσθηση του τέλους της ιστορίας θα μπορούσε να μας κάνει να αναβάλλουμε ευχάριστες εμπειρίες μέχρι του σημείου να μην τις θέλουμε πια. Αν λαχταράτε να ταξιδέψετε, για παράδειγμα, μπορεί να αναβάλλετε συνεχώς τα σχέδιά σας μέχρι να εξοικονομήσετε αρκετά χρήματα για ένα πολυτελές ταξίδι. Μέχρι να συγκεντρώσετε, όμως, όλα αυτά τα χρήματα, μπορεί να έχετε χάσει τη λαχτάρα να εξερευνήσετε νέα μέρη· η στιγμή θα έχει περάσει. Οπότε, μπορεί να ήταν προτιμότερο να μην χάνετε ευκαιρίες.
Πιο σοβαρά, η ψευδαίσθηση του τέλους της ιστορίας θα μπορούσε να μας βάλει σε μονοπάτια σταδιοδρομίας, τα οποία μακροπρόθεσμα δεν μας προσφέρουν αίσθηση εκπλήρωσης. Ισως θεωρούσατε κάποτε ότι ένας μεγάλος μισθός ήταν πιο σημαντικός από το εγγενές ενδιαφέρον για τη δουλειά που κάνετε, αυτή καθ’ αυτή, πράγμα που θα μπορούσε κάλλιστα να ήταν αλήθεια εκείνη την εποχή. Φτάνοντας στα 30, ωστόσο, αυτές οι αξίες μπορεί να έχουν αλλάξει· τώρα μπορεί να λαχταράει κανείς το πάθος αντί για ένα τεράστιο πακέτο αποδοχών.
«Εδώ είναι το πρόβλημα: όταν αντιμετωπίζουμε νέες κατευθύνσεις σταδιοδρομίας ή προοπτικές εργασίας, εάν κάνουμε λάθη σκεφτόμενοι τι πιστεύουμε ότι έχει σημασία, μπορεί να επιλέξουμε να ακολουθήσουμε (ή να μην ακολουθήσουμε) μονοπάτια για τα οποία αργότερα θα μετανιώσουμε», σημειώνει ο Χέρσφιλντ.
Αν και σίγουρα δεν υπάρχει τίποτα κακό στο να τιμούμε το «ταξίδι» μας, καλά θα κάνουμε όλοι να δούμε λίγο πιο προσεκτικά τα πιθανά μονοπάτια, που ανοίγονται μπροστά μας. Οι αλλαγές μπορεί να είναι αναπόφευκτες και αν προσπαθήσουμε λίγο περισσότερο να αναγνωρίσουμε αυτό το γεγονός, μπορούμε να αξιοποιήσουμε στο έπακρο την απίστευτη ικανότητά μας για ανάπτυξη.