Πώς νιώθετε όταν ταξιδεύτε; Ταξιδιώτης ή τουρίστας; «Να είσαι ταξιδιώτης, όχι τουρίστας» κήρυττε ο Αντονι Μπουρντέν στην τηλεοπτική εκπομπή του «No Reservations», όταν έκανε πρεμιέρα πριν από σχεδόν 20 χρόνια, και έκτοτε οι τουρίστες δεν θεωρούνται ιδιαίτερα cool, καθώς μοιάζουν να αναζητούν παντού τις ανέσεις του σπιτιού τους, έχουν την τάση να ταξιδεύουν μαζικά και την ικανότητα να γίνονται ενοχλητικοί για τους πάντες απλά ποζάροντας για μια φωτογραφία, γράφει στην ιστοσελίδα του BBC η Κάθλιν Ρέλιχαν με αφορμή την κυκλοφορία ενός νέου βιβλίου για τον τουρισμό.
Μετά την πανδημία –ιδίως το περασμένο καλοκαίρι– παρατηρήθηκε άνθηση των ταξιδιών, και όπως φαίνεται από τα σχετικά άρθρα που δημοσιεύονται συνεχώς, οι τουρίστες που συμπεριφέρονται άσχημα φαίνεται να έχουν φτάσει σε οριακό σημείο. Από την άλλη πλευρά, οι ντόπιοι που υφίστανται τις κακές συμπεριφορές τους επαναστατούν. Και ενώ τα προηγούμενα χρόνια μπορεί να ήταν λίγο δύσκολο να καταπιείς το να σε αποκαλούν τουρίστα, τώρα τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα, αφού ο όρος πλέον συνδέεται με την καταστροφή της ψυχής των πόλεων και το διώξιμο των κατοίκων τους, την καταπάτηση φυσικών θαυμάτων, τη δυσφήμιση αρχαίων μνημείων, ακόμη και την επιτάχυνση της υπερθέρμανσης του εύθραυστου πλανήτη μας.
Η Κάθλιν Ρέλιχαν γράφει στο BBC ότι θεωρούσε τον εαυτό της ταξιδιώτη και παραδέχεται ότι χρειάστηκε να διαβάσει το νέο βιβλίο της Πέιτζ ΜακΚλάναχαν «The New Tourist: Waking Up to the Power and Perils of Travel» («Ο Νέος Τουρίστας: Συνειδητοποιώντας τη Δύναμη και τους Κινδύνους του Ταξιδιού»), για να αποδεχτεί πλήρως ότι είναι τουρίστρια και ότι ενώ είναι μια ταμπέλα που πρέπει να την παίρνει κανείς στα σοβαρά, δεν είναι πάντα κακή.
Αμερικανίδα δημοσιογράφος που ζει στη Γαλλία, η Πέιτζ ΜακΚλάναχαν εξιστορεί το διαρκώς ταλαντευόμενο εκκρεμές της δύναμης που έχει το ταξίδι να μεταμορφώνει μέρη σε όλο τον κόσμο, με καλό ή άσχημο τρόπο. Από τη διαμάχη (και την ευκαιρία) για τον τουρισμό της τελευταίας ευκαιρίας, που θεωρείται η πιο αμφιλεγόμενη τάση εν μέσω κλιματικής κρίσης, μέχρι τον τρόπο με τον οποίο τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν τόσο να ενισχύουν διαφορετικές φωνές όσο και να τροφοδοτούν παραβιάσεις περίπλοκων τόπων, η αμερικανίδα συγγραφέας σημειώνει ότι ο τουρισμός έχει μεν τη δύναμη να σώζει χώρες από την οικονομική καταστροφή (παράδειγμα, Ισλανδία) αλλά όταν είναι υπερβολικός και ανεξέλεγκτος μπορεί να καταστρέψει την ελκυστικότητά τους, καθώς η φύση και οι ντόπιοι κάτοικοι επιβαρύνονται πάρα πολύ.
Οι δύο όψεις
«Ο τουρισμός χτίζει τον κόσμο μας ή τον διαλύει;» Η μόνη απάντηση και στις δύο αυτές ερωτήσεις είναι «Ναι», γράφει η ΜακΚλάναχαν στο βιβλίο της «The New Tourist».
Και ενώ είναι σε εξέλιξη άλλη μια έντονη ταξιδιωτική σεζόν, η Κάθλιν Ρέλιχαν μίλησε με την αμερικανίδα συγγραφέα για τα ζητήματα που θίγει –από την κλιματική αλλαγή μέχρι τον υπερτουρισμό και την υπερέκθεση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης– και γιατί χρειάζεται τώρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε να αλλάξουμε όλοι τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον τουρισμό και τους τουρίστες.
Στην εισαγωγή του νέου βιβλίου της, η ΜακΚλάναχαν το δηλώνει: πολλοί από εμάς νιώθουμε άβολα με την ταμπέλα του τουρίστα, καθώς συχνά συνδέεται με στενομυαλιά και κλισέ εμπειρίες μαζικού τουρισμού. Ωστόσο, μας θυμίζει ότι όλοι είμαστε τουρίστες όταν τολμάμε να φύγουμε από την πατρίδα μας. Γιατί πιστεύει ότι είναι σημαντικό να αποδεχόμαστε αυτή την ταμπέλα; «Υπάρχει πολύ μεγάλο στίγμα γύρω από τη λέξη “τουρίστας” ή γύρω από την ιδέα του τουρισμού, και δεν νομίζω ότι είναι χρήσιμο αυτό», απαντάει η αμερικανίδα συγγραφέας στη συνέντευξή της στο BBC.
Και προσθέτει: «Οταν πιστεύουμε ότι οι τουρίστες είναι εκεί και εγώ εδώ, αυτή η απόσταση δεν επιτρέπει κανένα είδος αναστοχασμού. Είναι πολύ εύκολο να κουνάς το δάχτυλο σε αυτούς τους ανθρώπους “εκεί” που προκαλούν τα προβλήματα για τα οποία διαβάζουμε στους τίτλους των μέσων ενημέρωσης. Αν όμως ενσωματώσουμε, σε κάποιο βαθμό, την ταυτότητα του τουρίστα στη δική μας ταυτότητα, τότε εμπλέκουμε και τον εαυτό μας, σωστά;«
»Είμαστε τουρίστες και ελπίζω ότι το βιβλίο θα κάνει τους ανθρώπους να εκτιμήσουν πόσο ισχυρό και σημαντικό φαινόμενο είναι ο τουρισμός. Δεν είναι κάτι που πρέπει να αγνοήσουμε, ο τουρισμός είναι σημαντικός. Και όπως κάθε ισχυρή δύναμη μπορεί να κάνει πολλά καλά», τονίζει, «Μπορεί επίσης να κάνει και πολύ κακό. Αν λοιπόν αναγνωρίσουμε το γεγονός ότι είμαστε μέρος αυτής της τεράστιας δύναμης, τότε ξαφνικά παίρνουμε πίσω τη δύναμή μας και γινόμαστε φορείς αλλαγής μέσα σε αυτή τη δύναμη του τουρισμού«.
»Αντίθεταν αν σκεφτούμε, όχι, είμαι ταξιδιώτης, και αυτοί οι άνθρωποι εκεί είναι τουρίστες, τότε τίποτα δεν πρόκειται να αλλάξει στον τουρισμό γιατί κανείς δεν θα αισθανθεί ότι εμπλέκεται. Πρέπει να αυξήσουμε τις προσδοκίες μας για το τι σημαίνει να είσαι τουρίστας. Και με αυτόν τον τρόπο, μπορούμε πραγματικά να αλλάξουμε τον τρόπο λειτουργίας αυτού του φαινομένου και τον αντίκτυπο που έχει στον κόσμο», υποστηρίζει η ΜακΚλάναχαν.
Σε ένα από τα κεφάλαια του «The New Tourist» η συγγραφέας λέει ότι οι υπεύθυνοι ταξιδιών τελευταίας ευκαιρίας, σε προορισμούς που απειλούνται με εξαφάνιση εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, όπως ο παγετώνας Mer de Glace στις Γαλλικές Αλπεις, έχουν την ευθύνη να εκπαιδεύσουν το κοινό τους. Ταξιδεύοντας για να δουν αυτά τα μέρη οι τουρίστες τα επιβαρύνουν καθώς αυξάνονται εξαιτίας τους οι εκπομπές άνθρακα. Και υποστηρίζει ότι υπάρχει ευκαιρία να γίνουν πιο ουσιαστικές αυτές οι εμπειρίες. Πώς;
«Ερευνητές του τουρισμού τελευταίας ευκαιρίας εξετάζουν τις προθέσεις των επισκεπτών να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους μετά την επίσκεψή τους σε αυτές τις τοποθεσίες», απαντάει η ΜακΚλάναχαν στο BBC και λέει ότι κάνοντας έρευνα η ίδια για το γράψιμο αυτού του κεφαλαίου, είδε κάποια πρώιμα στοιχεία ότι «μια επίσκεψη σε έναν παγετώνα που εξαφανίζεται, εάν γίνει κάτω από τις σωστές συνθήκες, μπορεί να εμπνεύσει τους ανθρώπους να πουν τουλάχιστον (σύμφωνα με μια έρευνα) ότι θέλουν να είναι πιο φιλικοί προς το περιβάλλον στις καθημερινές τους ενέργειες και επιλογές στο μέλλον».
«Το σημαντικό», υποστηρίζει η ΜακΚλάναχαν, «είναι το πώς. Μια γρήγορη επίσκεψη σε έναν παγετώνα, πιθανότατα δεν θα έχει μεγάλο αντίκτυπο. Ο τρόπος για να μεγιστοποιηθεί η πιθανότητα να έχει αντίκτυπο στην οπτική γωνία του επισκέπτη και τελικά στη συμπεριφορά του είναι να συμβούν δύο πράγματα: η εκπαίδευση και μια συναισθηματική σύνδεση με το αίσθημα της εμπλοκής«.
»Οι τουριστικοί φορείς έχουν μεγάλη ευθύνη να κάνουν ό,τι μπορούν για να δημιουργήσουν μια εμπειρία που θα οδηγήσει σε τέτοια πράγματα. Και είναι στο χέρι μας ως τουρίστες να εκπαιδευτούμε και να περάσουμε λίγο χρόνο στο μέρος, όχι απλώς να πάμε για να βγάλουμε μια φωτογραφία και να φύγουμε. Μόνο τότε μπορεί κανείς να νιώσει κάποια αίσθηση προστασίας ή σύνδεση με τη γη που μπορεί να τον εμπνεύσει στο μέλλον, πολύ καιρό αφότου φύγει από το μέρος».
Ο ρόλος των κοινωνικών δικτύων
Ενα άλλο περίπλοκο θέμα με το οποίο παλεύει η ΜακΚλάναχαν είναι η επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στον τουρισμό. Υποστηρίζει ότι όλοι έχουμε την ευθύνη να είμαστε πιο προσεκτικοί όταν πρόκειται να ανεβάσουμε post από έναν τόπο. Τι δύναμη πιστεύει ότι έχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στα ταξίδια;
«Σίγουρα δεν είμαι η πρώτη που υποστηρίζει ότι τα social media είναι η σύγχρονη μορφή ταξιδιωτικής γραφής. Αν κοιτάξουμε την ταξιδιωτική γραφή περίπου των τελευταίων 100 χρόνων, ήταν ο τομέας του πλούσιου, πολύ προνομιούχου λευκού άνδρα, με μερικές πολύ σημαντικές εξαιρέσεις. Τώρα έχουμε τη δύναμη να γίνουμε αφηγητές των δικών μας περιπετειών. Ολοι έχουμε τη δύναμη να πούμε τις δικές μας ιστορίες» απαντάει η συγγραφέας στο BBC και λέει ότι αυτός είναι ένας τρόπος με τον οποίο τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επηρέασαν θετικά τα ταξίδια.
«Υπάρχει μια έκρηξη στην ποικιλία των φωνών που συμβάλλουν στην αφήγηση των ταξιδιών», λέει και προσθέτει: «Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι να χρησιμοποιήσουμε αυτό το ισχυρό εργαλείο με προσοχή και σκέψη και με αίσθημα ευθύνης. Και αυτό ισχύει τόσο για εμάς που βλέπουμε περιεχόμενο στα social media, όσο και για εμάς που το δημιουργούμε. Ακόμη και όσοι από εμάς δεν έχουμε πολλούς ακολούθους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εξακολουθούμε να έχουμε τεράστια επιρροή στους φίλους και τα μέλη της οικογένειάς μας που μπορεί να μας ακολουθούν. Ολοι έχουμε ευθύνη να είμαστε στοχαστικοί αφηγητές όταν κάνουμε αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Απεικονίζετε με ειλικρίνεια την πραγματικότητα όπως τη βιώσατε; Μοιράζεστε περιεχόμενο με αποχρώσεις που βοηθούν τους θεατές, τους αναγνώστες ή τους ακολούθους σας να κατανοήσουν σε μεγαλύτερο βάθος το μέρος;»
Για τον υπερτουρισμό φταίνε μόνο οι τουρίστες;
Στο βιβλίο της «The New Tourist», η ΜακΚλάναχαν υποστηρίζει ακόμη ότι είναι εύκολο να κατηγορήσει κανείς τους ταξιδιώτες για υπερτουρισμό, αλλά οι κυβερνήσεις είναι ανάγκη να διαχειρίζονται σωστά τον τουρισμό, να εκπαιδεύουν τους ταξιδιώτες και να τους βοηθούν να κάνουν καλύτερες επιλογές. Ποιος φταίει λοιπόν που οι πόλεις και οι τουριστικοί προορισμοί κατακλύζονται από επισκέπτες με κακή συμπεριφορά;
«Είναι πολύ εύκολο να κατηγορήσεις τους τουρίστες», επαναλαμβάνει η συγγραφέας στη συνέντευξή της στο BBC, λέγοντας, «”Ω, Θεέ μου, όλοι αυτοί οι τουρίστες”», γιατί δεν είμαστε εμείς. Οταν μιλάμε για τουρίστες, είναι πάντα οι άλλοι. Αυτός είναι ο λόγος που χρειάζεται να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε αυτή τη λέξη», λέει.
«Είμαστε όλοι υπεύθυνοι για τη συμπεριφορά μας όταν ταξιδεύουμε», τονίζει ακόμα η ΜακΚλάναχαν και προσθέτει ότι σε πολλά από τα μέρη που παλεύουν με τις προκλήσεις του τουρισμού, η κυβέρνησή τους εργάστηκε σκληρά και ξόδεψε πολλά χρήματα για να δημιουργήσει την κατάσταση που οδήγησε τελικά σε αυτά τα προβλήματα.
Για παράδειγμα, η Βαρκελώνη προσπάθησε πολύ σκληρά να αναπτύξει τον τουρισμό από τους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες το 1982 μέχρι την εκλογή της Αντα Κολάου το 2015 στη θέση του δημάρχου της πόλης. «Στην Ευρώπη της δεκαετίας του 1980, η Βαρκελώνη ήταν ένα βιομηχανικό λιμάνι σε παρακμή. Αυτό άλλαξε με τους Ολυμπιακούς Αγώνες», λέει η συγγραφέας του «The New Tourist», υπενθυμίζοντας ότι ο δήμος της Βαρκελώνης έκανε μια μεγάλη καμπάνια για να διασφαλίσει ότι δεν θα χανόταν από τον τουριστικό χάρτη μετά τους Αγώνες.
Τι συμβαίνει λοιπόν τώρα; Εχουμε αρχίσει να βλέπουμε στη Βαρκελώνη διαδηλώσεις και γκράφιτι κατά του τουρισμού … ένα τουριστικό λεωφορείο βανδαλίζεται. «Η Βαρκελώνη πίεσε σκληρά για την προώθηση του τουρισμού αλλά έκανε πολύ λίγα για να ρυθμίσει αυτόν τον κλάδο και να προστατεύσει τους κατοίκους της από τα μειονεκτήματά του. Το Αμστερνταμ είναι παρόμοιο. Εκανε σκληρό τουριστικό μάρκετινγκ μετά το οικονομικό κραχ του 2008», επισημαίνει η ΜακΚλάναχαν.
Αρχισαν να το διαφημίζουν στους τουρίστες ακόμη και με ένα βίντεο που περιγράφει η συγγραφέας στο προτελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου της, «Ελάτε να περάσετε μια βραδιά διασκέδασης εδώ». Και τώρα -χρόνια αργότερα- σε πλήρη αντίθεση με εκείνη την διαφημιστική καμπάνια θέλουν να γκρεμίσουν την εικόνα που είχαν χτίσει και να βάλουν φρένο στον ενοχλητικό τουρισμό. «Οι κυβερνήσεις έχουν ευθύνη εδώ, οι δήμαρχοι των πόλεων πρέπει πάντα να θυμούνται ποιος τους εξέλεξε και να δίνουν προτεραιότητα στις ανάγκες των κατοίκων τους. Και εμείς, με το τεράστιο προνόμιο να μπορούμε να ταξιδεύουμε, έχουμε την ευθύνη να εκπαιδευτούμε και να παίρνουμε αποφάσεις αφού πληροφορηθούμε καλά», τονίζει.
Ο τουρισμός κατηγορείται για πολλά, αλλά επίσης είναι μια δύναμη ειρήνης και σύνδεσης, ενώ ένας στους 10 ανθρώπους παγκοσμίως επιβιώνει ένας εργαζόμενος στον τουριστικό κλάδο. Γιατί πιστεύει η Πέιτζ ΜακΚλάναχαν ότι τα ταξίδια είναι τόσο σημαντικά στις μέρες μας και ποια είναι η γνώμη της για τον τουρισμό;
«Αν σκεφτούμε τις μεγάλες προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει το είδος μας τις επόμενες δεκαετίες, όπως η καταστροφική κλιματική αλλαγή, πιθανώς μια πανδημία ακόμη χειρότερη από την Covid, ένας παγκόσμιος θερμοπυρηνικός πόλεμος, η Τεχνητή Νοημοσύνη, κάθε μία από αυτές τις κρίσεις είναι εντελώς τυφλή στην ιδέα των εθνικών συνόρων, όπως συνέβη με την Covid» παρατηρεί η συγγραφέας μιλώντας στο BBC.
«Ποτέ πριν δεν ήταν πιο σημαντικό για τον καθένα από εμάς», λέει, «το να μπορεί να συμπάσχει με ανθρώπους των οποίων το υπόβαθρο είναι εντελώς διαφορετικό από το δικό μας. Για να λύσουμε τις προκλήσεις του μέλλοντος θα χρειαστεί να μάθουμε πώς να συνεργαζόμαστε με ανθρώπους που προσεύχονται σε έναν διαφορετικό θεό, που μιλούν διαφορετική γλώσσα, που ζουν στην άλλη πλευρά των συνόρων».
«Ποτέ δεν ήταν πιο σημαντικό από ό,τι τώρα το να μπορούμε να επικοινωνούμε με άλλους πολιτισμούς. Και ο τουρισμός είναι ο μεγαλύτερος κινητήριος μοχλός στον κόσμο: 1,5 δισ. διεθνείς αφίξεις τουριστών το 2024. Αν ο καθένας από αυτούς τους 1,5 δισ. ανθρώπους έβλεπε τον εαυτό του σαν πολίτη, σαν διπλωμάτη που βγαίνει στον κόσμο, έτσι σκέφτομαι τον νέο τουρίστα, σαν κάποιον που συνειδητοποιεί ότι είναι πρεσβευτής της χώρας του και έρχεται να αναζητήσει αυθεντικές ανθρώπινες σχέσεις με τους ντόπιους στο μέρος που επισκέπτεται, και όχι απλώς για να καταναλώσει και να προσθέσει άλλον ένα προορισμό στη συλλογή του. Που δεν θεωρεί τον εαυτό του ανώτερο από τους άλλους ανθρώπους ή από τον τόπο, που μπορεί να φύγει από αυτή την εμπειρία με έναν βαθμό σκεπτικισμού για τον δικό του τόπο, πράγμα που μπορεί να μην του είχε περάσει ποτέ από το μυαλό αν δεν είχε φύγει ποτέ πριν από την πατρίδα του. Αυτή είναι η δύναμη του ταξιδιού».
«Και αυτό είναι που μου δίνει ελπίδα», λέει η ΜακΚλάναχαν κλείνοντας τη συνέντευξή της στο BBC.