Ξεφυλλίζοντας κάποιος μια οποιαδήποτε εφημερίδα αυτές τις ημέρες ή, περιδιαβάζοντας στα διαδικτυακά μέσα ενημέρωσης, μάλλον θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο κόσμος μαστίζεται από πλήθος δεινών – από πολέμους και τρομοκρατικές επιθέσεις, εγκληματικότητα, επιδημίες και περιβαλλοντικές καταστροφές – ενώ επίκειται και η κατάρρευση του καπιταλισμού, των αγορών και της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Στις ΗΠΑ, πολιτικοί τόσο της Δεξιάς, όπως πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ, όσο και της Αριστεράς, όπως ο γερουσιαστής Μπέρνι Σάντερς, προειδοποιούν ότι η χώρα τους, αλλά και όλος ο πλανήτης, οδεύουν προς την καταστροφή. Το συμπέρασμα, οπότε, είναι ότι κυριαρχεί στον κόσμο μια γενικευμένη απαισιοδοξία.
Είμαστε, όμως, σίγουροι, ότι οι σύγχρονες Κασσάνδρες έχουν δίκιο; Πάντως ο Στίβεν Ρέιντλετ, οικονομολόγος με ειδίκευση στην παγκόσμια ανάπτυξη από το πανεπιστήμιο Τζόρτζταουν της Ουάσινγκτον εμφανίζεται ιδιαίτερα επιφυλακτικός. Σε κείμενό του στο Foreign Affairs αναγνωρίζει πως ο κόσμος καλείται να αντιμετωπίσει σημαντικές προκλήσεις. Ταυτόχρονα, ωστόσο, είναι αναντίρρητο -λέει- πως η ζωή για τους περισσότερους ανθρώπους ανά την υφήλιο έχει βελτιωθεί και συνεχίζει να βελτιώνεται σημαντικά και, μάλιστα,με κάθε δυνατό τρόπο.
Τα θύματα πολέμων και λοιπών ενόπλων συρράξεων μειώνονται διαρκώς, αγγίζοντας ιστορικά χαμηλά ποσοστά και οι άνθρωποι ζουν περισσότερο, όντας πιο υγιείς και καλύτερα μορφωμένοι από ποτέ άλλοτε. Τα εισοδήματα της πλειονότητας των νοικοκυριών είναι υψηλότερα από κάθε άλλη περίοδο στην ιστορία. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι ξεπέρασαν την απόλυτη φτώχεια και παρότι σε πολλές χώρες της Δύσης εντείνονται οι εισοδηματικές ανισότητες, ανά τη υφήλιο έχουν σημειωθεί σημαντικά βήματα προς το κλείσιμο της ψαλίδας. Σημαντικά έχει μειωθεί και ο αριθμός των ανθρώπων που λιμοκτονούν ενώ ο κόσμος παράγει σήμερα περισσότερη τροφή από όση χρειάζεται. Και όλα αυτά δεν αφορούν μόνον τις χώρες της Δύσης ή την Κίνα και την Ινδία αλλά και τη Βραζιλία, τη Χιλή, την Κόστα Ρίκα, την Γκάνα, την Ινδονησία, τη Μαλαισία, τη Μοζαμβίκη, το Περού και δεκάδες άλλα κράτη.
Εν μέσω, όμως, της διάχυτης απαισιοδοξίας ανά την υφήλιο, λίγοι είναι εκείνοι, ειδικά στον δυτικό κόσμο, που αντιλαμβάνονται αυτήν την τεράστια πρόοδο που έχει επιτευχθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Και αυτή η άγνοια έχει εξαιρετική σημασία διότι εάν συνεχιστεί θα έχει άκρως αρνητικές συνέπειες για την ανθρωπότητα, σημειώνει ο αμερικανός ακαδημαϊκός.
Προς επίρρωση της θέσης του επικαλείται «τρία εξαιρετικά βιβλία» που κυκλοφόρησαν φέτος, οι συγγραφείς των οποίων υποστηρίζουν πως «η συνέχιση της προόδου είναι δυνατή αλλά όχι δεδομένη (γιατί) εάν οι άνθρωποι δεν εκτιμήσουν τους θεσμούς και τις πολιτικές που επέφεραν αυτήν την επιτυχία, είναι πιο πιθανό οι πολίτες και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικών να σταματήσουν να τους/τις προωθούν. Το να αντιληφθούμε πλήρως αυτήν την πρωτόγνωρη πρόοδο όσον αφορά την ανθρώπινη ανάπτυξη είναι ζωτικής σημασίας ώστε να διασφαλιστεί η συνέχεια της».
Η αισιοδοξία στην εποχή του φόβου
Το πρώτο βιβλίο στο οποίο αναφέρεται ο Ρέιντλετ είναι το «It’s Better Than It Looks: Reasons for Optimism in an Age of Fear» του Κρεγκ Ίστερμπρουκ. Σε αυτό ο αμερικανός δημοσιογράφος και συγγραφέας εστιάζει κυρίως στις ΗΠΑ με στόχο να εξηγήσει γιατί η αμερικανική πολιτική κατέληξε να είναι τόσο ζοφερή σε μια περίοδο πρωτοφανούς ευημερίας. Υποστηρίζει πως ο Ντόναλντ Τραμπ κατάφερε να εκλεγεί στην προεδρία γιατί μπόρεσε να πείσει τους ψηφοφόρους ότι η χώρα τους βρισκόταν στο χείλος του γκρεμού, η οικονομία της σε κακό χάλι, πως τα σύνορά τους δεχόντουσαν επίθεση από πρόσφυγες και μετανάστες ενώ οι πόλεις τους πλήττονταν από την υψηλή εγκληματικότητα. Το ότι κανένας από αυτούς τους ισχυρισμούς δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα δεν είχε καμιά σημασία. Πάρα πολλοί, όπως αποδείχτηκε, θεώρησαν πως ο Τραμπ «λέει τα πράγματα με το όνομά τους».
Ο Ίστερμπρουκ επιτίθεται κατά του πεσιμισμού, παραθέτοντας μια σειρά από κρίσεις και καταστροφές που τελικά δεν επήλθαν. Δεν αμφισβητεί ότι πολλές χώρες καλούνται επιλύσουν σημαντικά ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή και η οικονομική ανισότητα. Αλλά για να μπορέσουν να το κάνουν θα πρέπει να αναγνωρίσουν τις επιτυχίες τους και να διδαχτούν από αυτές. Και δεν παραλείπει να επιστήσει την προσοχή σε όλους όσοι συγχέουν την αισιοδοξία με την αφέλεια. «Αισιοδοξία είναι η πεποίθηση ότι τα προβλήματα μπορούν να επιλυθούν εάν σηκώσουμε τα μανίκια μας και πέσουμε με τα μούτρα στη δουλειά». Σημαντικό μερίδιο ευθύνης για την εγκαθίδρυση της απαισιοδοξίας, επισημαίνει, φέρουν και τα Μέσα καθώς η καταστροφολογία πουλάει περισσότερο, γεγονός που ισχύει και σε επίπεδο διακυβέρνησης γιατί οι «δυσοίωνες προβλέψεις αιτιολογούν περισσότερα κονδύλια».
Τα ένστικτα της απαισιοδοξίας
Το ότι τα πράγματα είναι καλύτερα από όσο νομίζουμε υποστηρίζει και Χανς Ρόουσλινγκ στο «Ten Reasons We’re Wrong About The World», το τελευταίο βιβλίο που πρόλαβε να γράψει πριν από το θάνατό του τον Φεβρουάριο του 2017. «Αυτό το βιβλίο», αναφέρει ο πρώην διακεκριμένος καθηγητής Διεθνούς Υγείας στο περίφημο Karolinska Institute της Στοκχόλμης, «είναι η τελευταία μου μάχη στη διάρκεια της ισόβιας αποστολής μου κατά της παγκόσμιας άγνοιας». Ο Ρόουσλινγκ πραγματοποίησε έρευνες κατά τις οποίες έθεσε σε χιλιάδες ανθρώπους απλά ερωτήματα σχετικά με την παγκόσμια ανάπτυξη και διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι, όχι μόνον είναι ελλιπώς πληροφορημένοι αλλά και πως τείνουν συστηματικά προς την απαισιοδοξία.
Στόχος του σουηδού ακαδημαϊκού δεν είναι απλά να παρουσιάσει τα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι τα πράγματα είναι καλύτερα από όσο νομίζουμε, αλλά να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε. Ούτως ώστε να ξεκινήσουμε να βλέπουμε τον κόσμο όπως πραγματικά είναι και να προετοιμαστούμε καλύτερα για την επίλυση των όποιων προβλημάτων μας απασχολούν. Και παραθέτει μια σειρά από ανθρώπινα ένστικτα που οδηγούν τους ανθρώπους να διακρίνουν πιο εύκολα την καταστροφή παρά την πρόοδο.
Ένα από αυτά είναι το «ένστικτο του φόβου», ένας εξελικτικού τύπου μηχανισμός που βοηθάει τους ανθρώπους να αποφεύγουν τους κινδύνους. Ταυτόχρονα, ωστόσο, τους ωθεί στον να φοβούνται σε παράλογο βαθμό και αναφορικά με απίθανους κινδύνους όπως το να δεχτούν επίθεση από έναν καρχαρία ή να τους χτυπήσει κεραυνός. Το ένστικτο του φόβου εξηγεί επίσης γιατί τα Μέσα βρίσκονται διαρκώς σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. «Οι φόβοι που κάποτε κρατούσαν ζωντανούς τους προγόνους μας, σήμερα δίνουν δουλειά στους δημοσιογράφους», σημειώνει χαρακτηριστικά ο Ρόουσλινγκ, υποστηρίζοντας πως μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τα εν λόγω ένστικτα που μας οδηγούν στην απαισιοδοξία, εστιάζοντας με προσοχή στα γεγονότα. Γιατί μόνον εάν δούμε τα πράγματα, όπως πραγματικά είναι (καλύτερα, δηλαδή, από όσο πιστεύουμε, αν και όχι ιδανικά) θα μπορέσουμε να επιλύσουμε τα ζητήματα που μας απασχολούν.
Ο αυταρχικός λαϊκισμός και οι αξίες του Διαφωτισμού
Το πιο περιεκτικό και συνάμα πειστικό από τα τρία βιβλία υπέρ της αισιοδοξίας είναι το «Enlightenment Now», του Στίβεν Πίνκερ, καθηγητή Ψυχολογίας στο Χάρβαρντ. Αρχικά ο δημοφιλής εκλαϊκευτής, μεταξύ άλλων, επιστημονικών θεμάτων παραθέτει μια σειρά από δείκτες της αδιαμφισβήτητης ανθρώπινης προόδου, είτε πρόκειται για το γεγονός ότι οι άνθρωποι είναι εκατό φορές πλουσιότεροι από όσο ήταν πριν 200 χρόνια ή για το ότι το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας μειώθηκε από το 40% που ήταν το 1980 σε λιγότερο από 15% το 2015. Και τονίζει επίσης ότι η πρόοδος δεν αφορά μόνον υλικά οφέλη καθώς έχουν βελτιωθεί σημαντικά και οι κανόνες συμπεριφοράς και οι ηθικές αρχές πάνω στις οποίες βασίζονται οι κοινωνίες μας. «Η τυραννία, η δουλεία, η βία, ο ρατσισμός και η καθυπόταξη των γυναικών, όλες αυτές οι καταστάσεις ήταν αποδεκτές από τις προηγούμενες γενιές. Σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν πως είναι ηθικά απαράδεκτες».
Σύμφωνα με τον Πίνκερ όλα αυτά τα οφέλη για την ανθρωπότητα αποτελούν κληρονομιά του Διαφωτισμού που σημειώθηκε τον 18ο αιώνα, και, πιο συγκεκριμένα, των γνώσεων που συσσωρεύτηκαν εκείνη την περίοδο και των αλλαγών που σημειώθηκαν στον τρόπο σκέψης των ανθρώπων. Ο αμερικανός επιστήμονας εστιάζει σε τέσσερα βασικά θέματα του Διαφωτισμού – στη λογική, την επιστήμη, τον ανθρωπισμό και την πρόοδο – καθώς και στην πίστη ότι αυτές οι αρχές θα έχουν ως αποτέλεσμα τη διαρκή βελτίωση της ποιότητας ζωής. Χάρη σε αυτές τις δυνάμεις ο κόσμος μεταμορφώθηκε από έναν τόπο καθολικής φτώχειας, ασθενειών, αναλφαβητισμού και βίας σε μια επικράτεια υγειών ανθρώπων που κερδίζουν μεσαία εισοδήματα, όντας αισθητά πιο ασφαλείς και ελεύθεροι.
Επί 250 χρόνια ο Διαφωτισμός δεχόταν, φυσικά, επιθέσεις από δυνάμεις όπως ο εθνικισμός, ο αυταρχισμός, η θρησκευτική ορθοδοξία και ο αντι-επιστημονισμός ενώ και σήμερα, επισημαίνει ο Πίνκερ, οι αξίες του βάλλονται από όσους απορρίπτουν την επιστημονική γνώση, προωθούν τον εθνικισμό και τον σεχταρισμό και επιδιώκουν να διαβρώσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στους σύγχρονους θεσμούς. Και θεωρεί πως αυτά τα πλήγματα προέρχονται από τις πολιτικές δυνάμεις και της Δεξιάς και της Αριστεράς εξίσου.
Ο Πίνκερ επικρίνει και τους οπισθοδρομικούς διανοούμενους και αυτούς που ο ίδιος αποκαλεί «ρομαντικούς Πράσινους» ακτιβιστές που εναντιώνονται στις σύγχρονες τεχνολογίες και όλους εκείνους που τάσσονται κατά της χρήσης της πυρηνικής ενέργειας ή των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών. Αλλά τονίζει πως η μεγαλύτερη απειλή που αντιμετωπίζουν οι αξίες του Διαφωτισμού είναι η άνοδος του «αυταρχικού λαϊκισμού». Γιατί εστιάζει περισσότερο στην ομάδα παρά στα άτομα και θεωρεί πως δεν συντρέχει κανένας λόγος για την προάσπιση των δικαιωμάτων όλων όσοι δεν ανήκουν σε αυτήν, απορρίπτοντας την ιδέα της προώθησης της ευημερίας των ανθρώπων σε παγκόσμιο επίπεδο. Γιατί απαξιώνει τη γνώση και τις διαφορετικές απόψεις. Γιατί δίνει αξία σε ισχυρούς ηγέτες και απορρίπτει τη διακυβέρνηση με βάση συγκεκριμένους κανόνες, τους συμβιβασμούς και τον έλεγχο της εξουσίας. Γιατί αναπολεί το μεγαλείο ενός φανταστικού παρελθόντος αντί να αγκαλιάζει την πρόοδο.
Όσον αφορά την γενικευμένη, δημόσια απαισιοδοξία, το χειρότερο είναι πως ενθαρρύνει και ενισχύει ηγέτες που θέλουν να καταστρέψουν τους θεσμούς που ευνοούν την πρόοδο. Απόδειξη αποτελεί η αμερικανική εξωτερική πολιτική, όπως ασκείται τα τελευταία δύο χρόνια. Ο Τραμπ ξεκινά από την λανθασμένη υπόθεση ότι οι ΗΠΑ ζημιώνονται από την τρέχουσα διεθνή τάξη πραγμάτων με αποτέλεσμα να προσβάλλει τους συμμάχους του, να ανταλλάσσει περιχαρής χειραψίες με δικτάτορες, να ξεκινά εμπορικούς πολέμους και να αποχωρεί από διεθνείς συμφωνίες όπως η Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα ή η συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων είναι νεκρή ή καταδικασμένη. Σημαίνει, όμως, ότι απειλείται, όχι από κάποιον εξωτερικό εχθρό αλλά εκ των έσω. Και η απειλή αυτή ενισχύεται από τη διάχυτη, πλέον, ανικανότητα των ανθρώπων να διακρίνουν την πρόοδο αλλά και την τάση τους να δίνουν περισσότερο βάρος στις αρνητικές ειδήσεις. Και, όπως επισημαίνουν και οι τρεις ειδικοί, η απαισιοδοξία μπορεί να καταλήξει μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Γιατί στις χώρες που πιστεύουν πως ο κόσμος πάει από το κακό στο χειρότερο, ενδέχεται να αποπειραθούν να διαλύσουν τους θεσμούς που τον έκαναν πραγματικά καλύτερο, εκπληρώνοντας έτσι τις προβλέψεις περί επικείμενης καταστροφής.