Μια πρώτη εκτίμηση: Αρκετά χρόνια προτού οι Έλληνες επανασυνδεθούν με την αρχαία ελληνική κληρονομιά, το έβαλαν σε εφαρμογή ξένοι. Στο «φαιό νταμάρι, όπου ασκούνται βρίζοντας ξένοι φαντάροι», όπως το έθετε στους στίχους της «Πιρόγας» ο Άλκης Αλκαίος, κάποιοι εκπρόσωποι των πανίσχυρων ξένων δυνάμεων, πρωτοείδαν «τα (ελληνικά) μάρμαρα να λάμπουν, να λάμπουν στον ήλιο», κατά τον στίχο του Γιώργου Σεφέρη.
Έτσι, σε μια Ελλάδα, που ήταν και είναι «είναι ένας απέραντος αρχαιολογικός χώρος, ένας χώρος ιστορίας», κατά την διευθύντρια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Μαρία Λαγογιάννη, με 21.000 αρχαιολογικούς τόπους (από τους οποίους 246 είναι οργανωμένοι) και 202 αρχαιολογικά μουσεία, δεν είναι τυχαίο ότι πάνω από 8.500 κυρίως σημαντικές αρχαιότητες, όπως τα Γλυπτά του Φειδία από τον Παρθενώνα, βρέθηκαν να κοσμούν σήμερα δεκάδες ξένα μουσεία.
Ακούτε; Αυτά τα Μάρμαρα, που κάποτε έλαμπαν στον ελληνικό ήλιο, καλούν. Εξ ου και «Το κάλεσμα των Μαρμάρων». Ο τίτλος μιας σειράς ντοκιμαντέρ, που ξεκίνησε στο Cosmote History σε παραγωγή του Cosmote TV, για τη διασπορά των ελληνικών αρχαιοτήτων στον δυτικό κόσμο, σε σενάριο και σκηνοθεσία του Κλεάνθη Δανόπουλου.
Μια δεύτερη εκτίμηση: Κάνετε λάθος αν φαντάζεστε ότι όλο αυτό το «ενδιαφέρον» – που έφτασε στην λεηλασία μνημείων και αρχαιολογικών τόπων – ξεκίνησε στα 150 χρόνια, που επισήμως δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα ξένες αρχαιολογικές σχολές (Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών Αθήνας, Βρετανική Σχολή Αθηνών, Γαλλική Σχολή Αθηνών, Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών, Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών) και οι διευθυντές των οποίων καταθέτουν απόψεις γι’ αυτό το κάλεσμα στη σειρά ντοκιμαντέρ. Όλα φαίνεται ότι ξεκίνησαν πολύ νωρίτερα. Από τον 13ο αιώνα, όταν η Δυτική Ευρώπη έδειξε ενδιαφέρον για την απόκτηση ελληνικών αρχαιοτήτων. Με «πρωτοπόρους», προσωπικότητες, όπως ο Κυριακός της Αγκώνας ή ο Κριστόφορο Μπουολντεμόντι.
Σημαντικός για αυτό το ενδιαφέρον, λέει ο σκηνοθέτης, ήταν «ο ρόλος των Ελλήνων λογίων που μετανάστευσαν στην Ιταλία, η επανεκκίνηση του ενδιαφέροντος για την ελληνική γλώσσα και τα έργα των αρχαίων συγγραφέων, τα οποία αποτέλεσαν ένα σημαντικό στοιχείο της Αναγέννησης». Πάνω στην Ελληνική Αρχαιότητα βασίστηκε, άλλωστε, η ανάπτυξη των Τεχνών και η μεγάλη πολιτιστική αλλαγή της Ευρώπης. Από τον σκοταδισμό του Μεσαίωνα στην Αναγέννηση.
Στα τέλη του 17ου αιώνα, η Δυτική Ευρώπη ανακάλυπτε, «έκπληκτη», πως είχαν διασωθεί πολλές από τις αρχαιότητες της Αθήνας. Η επίσκεψη του γάλλου γιατρού Ζακόμπ Σπον, εκείνου που έδωσε στην Αρχαιολογία το όνομά της, έγινε «αφετηρία για το κίνημα του περιηγητισμού που ακολούθησε». Την ώρα που ένα μέρος του καλύτερα διατηρημένου και εμβληματικού μνημείου της ελληνικής αρχαιότητας, του Παρθενώνα, καταστρεφόταν από τις βόμβες του Φραντσέσκο Μοροζίνι, Δόγη της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας (το 1687), ύστερα από είκοσι αιώνες διατήρησής του. Να ένα πρώτο άλλοθι ξηλώματος και μεταφοράς ελληνικών αρχαιοτήτων, «για την προστασία τους», στις συλλογές και τα μουσεία της Ευρώπης.
Στον 18ο αιώνα χρονολογείται η κοινή ευρωπαϊκή αναφορά στην ελληνική αρχαιότητα, παρά τους πολέμους, και εκεί βρίσκει τόπο να πατήσει ο Διαφωτισμός. Την ώρα που η καταγραφή των ελληνικών αρχαιοτήτων αποτελούσε πεδίο ανταγωνισμού, για – αμφιλεγόμενες εν πολλοίς – προσωπικότητες, όπως ο απεσταλμένος του γάλλου βασιλιά Λουδοβίκου 15ου, βαβάς Μισέλ Φουρμόν, ο οποίος πέρα από την αποστολή του να συλλέξει αρχαία – μεταγραμμένα στο Βυζάντιο – συγγράμματα και επιγραφές κατάφερε να καταστρέψει σημαντικές αρχαιότητες, μάρτυρες για την αρχαία Σπάρτη. Όσες δεν μπορούσε να πάρει μαζί του. «Την έσβησα, δεν της άφησα λίθο επί λίθου», ήταν οι κουβέντες που αποδίδονται στον δεινό καταστροφέα του 1724-1730.
Λίγο αργότερα, οι βρετανοί αρχιτέκτονες Τζέιμς Στούαρτ και Νίκολας Ρέβετ ανταγωνίζονταν τον γάλλο ομότεχνό τους Ζιλιέν Νταβίντ Λε Ρόι για το ποιος θα εκδώσει πρώτος την πιο «επαγγελματική» περιγραφή της Ακρόπολης των Αθηνών. Είναι η εποχή που εικονογράφοι των ελληνικών αρχαιοτήτων χρησιμοποιούν ένα είδος σκοτεινού θαλάμου, γνωστό ως Camera Οbscura.
Και αυτό λίγο προτού ο γερμανός αρχαιογνώστης θεολόγος και βιβλιοθηκάριος Γιόχαν Γιόακιμ Βίνκελμαν – που δολοφονήθηκε το 1768 στην Τεργέστη – αναγνωρίσει και γραπτά «ως ύψιστο σημείο της ανθρώπινης καλλιτεχνικής δημιουργίας τις ελληνικές αρχαιότητες». Όλα αυτά αποτέλεσαν τις βάσεις του Νεοκλασικισμού.
Ο σημαντικός βρετανός ιστορικός στο Ινστιτούτο Αγγλικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, Γουίλιαμ Σεν Κλαιρ, δίνει μια εικόνα για κείνο που έμελλε να ακολουθήσει, σε ένα από τα επεισόδια της σειράς «Το κάλεσμα των Μαρμάρων»: «Αν περπατήσετε σήμερα στο Λονδίνο, θα βρείτε μικρούς Παρθενώνες, μικρά Ερέχθεια και μικρά Προπύλαια. Όχι μόνο στο Λονδίνο, αλλά και στο Εδιμβούργο, στο Μπαθ και αλλού. Υπάρχει μια αισθητική και η αισθητική δεν αφορά την ομορφιά, αλλά την τελειότητα. Όταν έρχεσαι σε επαφή με το τέλειο, όπως έλεγαν οι Αρχαίοι, ‘εγκρίνεσαι’ ως άνθρωπος, αποκτάς παιδεία. Αλλά όταν αυτή η μεταφορά γίνεται σε μία σύγχρονη χώρα, η παιδεία χάνεται και καταλήγει να γίνει διακοσμητικό στοιχείο».
Και ακόμη δεν είχε αρχίσει ο αγριότερος διαμελισμός των ελληνικών μνημείων και κυρίως του εμβληματικού, για το μέτρο και την ομορφιά, Παρθενώνα. Επί Οθωμανών και από ξένους «ευγενείς», όπως ο σκωτσέζος στρατιωτικός, διπλωμάτης και συλλέκτης Τόμας Μπρους, 7ος κόμης του Έλγκιν και 11ος κόμης του Κινκάρντιν (κοινώς: Λόρδος Έλγιν) που ξήλωσε τα ελληνικά Γλυπτά από τον Παρθενώνα, μεταξύ 1799 και 1812, ισχυριζόμενος ότι έχει άδεια των αρχών, ενόσω η αγγλική διπλωματία εισχωρούσε στην Οθωμανική Αυλή.
Ή όπως ο γάλλος πρόξενος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Μαρκ Γκαμπριέλ Φλοράν Ογκίστ Κόμης Ντε Σουαζέλ – Γκουφιέ και ο εκπρόσωπός του στην Αθήνα, ο αρχαιολάτρης και ζωγράφος Λουί Φρανσουά Σεμπαστιάν Φοβέλ, που φρόντισαν να αποκολλήσουν πολλά από τα «μάρμαρα που λάμπουν στον (ελληνικό) ήλιο».
«Στις αρχές του 19ου αιώνα η Αθήνα γίνεται κοσμοπολίτικο κέντρο. Κάθε ευρωπαίος περιηγητής που σέβεται τον εαυτό του, που θέλει με την επιστροφή του στην πατρίδα να δρέψει δάφνες μεγάλου περιηγητή πρέπει οπωσδήποτε να περάσει από την Αθήνα», όπως εξηγεί στη σειρά ο Ιστορικός της Τέχνης, Έφορος Συλλογής Έργων Τέχνης της Βουλής των Ελλήνων, Θεόδωρος Κουτσογιάννης. Και ο επίτιμος Έφορος του Τμήματος Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Βρετανικού Μουσείου δρ. Ίαν Τζένκινς προσθέτει: «Η Αθήνα έγινε πόλη – παράδειγμα για το Λονδίνο. Και όταν έφτασαν τα Γλυπτά του Παρθενώνα στο μουσείο, θεωρήθηκαν μέρος της αθηναϊκής ταυτότητας. Τι είχε το Λονδίνο; Μερικούς σταθμούς διοδίων και μεσαιωνική ρυμοτομία και εντέλει το Βρετανικό Μουσείο είχε πολύ λίγα ακόμα πράγματα να δείξει».
Η μεταφορά των γλυπτών του Παρθενώνα στο Λονδίνο ταρακούνησε τους νεαρούς λόγιους της Ευρώπης και έφερε κύμα περιηγητών στην Ελλάδα. Ανάμεσά τους και τον Λόρδο Βύρωνα, ο οποίος με μία παρέα νεαρών Άγγλων, Δανών, Γερμανών, «ανακάλυψε» τους γλυπτούς διακόσμους των ναών της Αφαίας στην Αίγινα και του Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες Αρκαδίας. «Η αντίδραση του Μπάιρον και άλλων ρομαντικών λογοτεχνών για την απογύμνωση του Παρθενώνα είναι να θέσουν το ζήτημα της παραμονής των αρχαιοτήτων στους χώρους όπου δημιουργήθηκαν, μια ρομαντική ιδέα που έρχεται σε αντίθεση με τη λογική των μουσείων», όπως αναφέρει, στη σειρά ντοκιμαντέρ της Cosmote TV «Το κάλεσμα των Μαρμάρων», ο ιστορικός, Διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Γιώργος Τόλιας.
Παρ΄όλα αυτά η παρέα του Λόρδου Βύρωνα, με την βοήθεια του μετέπειτα αυστριακού προξένου Γκέοργκ Κρίστιαν Γκρόπιους, αποφάσισαν να οργανώσουν διεθνείς πλειστηριασμούς για τις αρχαιότητες. Έτσι, μετέφεραν τα Γλυπτά με δύο αποστολές στην υπό βρετανική κατοχή Ζάκυνθο και στη συνέχεια, μετά τις πλειοδοσίες, στο Μόναχο και στο Λονδίνο.
Στις αρχές του 19ου αιώνα και ενώ η Ευρώπη αλλάζει, χάρη στο Διαφωτισμό, έλληνες λόγιοι εκφράζουν, πρώτη φορά, έντονη αντίθεση στην μεταφορά ελληνικών αρχαιοτήτων (που, αργότερα, «εθνικοποιούνται» από το νεοσύστατο ελληνικό κράτος) στην Ευρώπη. Στο μεταξύ, έχουν μπει στο παιχνίδι οι ξένες αρχαιολογικές σχολές και οι πολύχρυσες ανακαλύψεις, όπως των τάφων στις Μυκήνες από τον Ερίκο Σλίμαν, της Κνωσού από τον Άρθουρ Έβανς και της Φαιστού από τον Φεντερίκο Χάλμπερ. Και, βέβαια, οι ελληνικές ανασκαφές, που όλο και φέρνουν νέα, πολύτιμα, στοιχεία από τους 21.000 αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας.
Info
Η νέα σειρά «Το κάλεσμα των Μαρμάρων» ανήκει στο νέο πρόγραμμα με πρωτότυπες εκπομπές και ντοκιμαντέρ του Cosmote History HD.
Παραγωγός: Τάκης Νικολακόπουλος. Σενάριο-σκηνοθεσία: Κλεάνθης Δανόπουλος. Διεύθυνση φωτογραφίας: Ευγένιος Διονυσόπουλος.
Επιστημονικοί σύμβουλοι: Μαίρη Αδαμοπούλου, Μαρίνος Αργυριάδης-Καχρίλας. Αφήγηση: Γιώργος Λιάντος, Νίκος Τσινές.
Από το 2016, στο κανάλι έχουν προβληθεί περισσότερα από 80 πρωτότυπα ντοκιμαντέρ ή σειρές, σε παραγωγή ή συμπαραγωγή Cosmote TV, και πάνω από 1.000 τίτλοι ντοκιμαντέρ με την υπογραφή καταξιωμένων ελλήνων και ξένων δημιουργών.