Το Ετος Ιάκωβου Καμπανέλλη και ο «άγνωστος» ναζισμός

«Στάσου… Μύγδαλα!». Πόσοι, άραγε, θυμούνται ότι αυτή η φράση του «βοσκού» Γιάννη Βόγλη προς την «τουρίστρια» Αν Λόμπεργκ, στην ταινία «Κορίτσια στον ήλιο» του Βασίλη Γεωργιάδη (στις απαρχές της τουριστικής έκρηξης στην Ελλάδα) ανήκε στον Ιάκωβο Καμπανέλλη;

Ή την άλλη, τη θρυλική του Γιώργου Φούντα προς τη Μελίνα Μερκούρη, στη «Στέλλα» του Μιχάλη Κακογιάννη: «Στέλλα, φύγε, κρατάω μαχαίρι!».

Αντε και μία ακόμη, που πρώτη φορά στην ελληνική Ιστορία, μετά τον Εμφύλιο (το 1956 πια), ακούστηκε στο ελληνικό σινεμά: «Δεν είναι κρίμα να σκοτωνόμαστε, εμείς οι Ελληνες, συναμεταξύ μας;». Από τον «Χοντρό», ιδιοκτήτη κακόφημου μπαρ προς τον υποτιθέμενο αρχηγό συμμορίας Ντίνο Ηλιόπουλο, στον θρυλικό «Δράκο» του Νίκου Κούνδουρου. Συν το σπαρακτικό «Θέλεις να γίνει φόνος;» του Θανάση Βέγγου.

Ενα ακόμη: εκείνο το «Μαρία απ’ τη Σπάρτη, Ορέστη απ’ τον Βόλο, γυρεύω το γιο μου», της Τζένης Καρέζη, στο «Μεγάλο μας τσίρκο» του 1974.

Πέρα από κινηματογραφικές ή θεατρικές ατάκες-συνθήματα, ο άνθρωπος πίσω από όλα αυτά, ο θεατρικός συγγραφέας και «πατριάρχης» του σύγχρονου ελληνικού θεατρικού ιδιώματος, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, του οποίου τα έργα του είχαν μία μεγάλη αρετή. Οπως το είχε θέσει, το 1999 –τιμώντας τον, ως επίτιμο διδάκτορα– ο πρόεδρος του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Βάλτερ Πούχνερ: Την «τελική πίστη στον άνθρωπο που μας δίνει μια γεύση αισιοδοξίας, ακόμη και στις δραματικότερες στιγμές. Κυρίως, όμως, είναι άνθρωποι, κι αυτό τους επιτρέπει να ξεπερνούν τα σύνορα της ιθαγένειάς τους».

Μπορούμε να γράψουμε πολλά, και βιογραφικά και αυτοβιογραφικά, για τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, που διατύπωνε θαρρετά: «Αρνιέμαι να βλέπω πια τον δρόμο μου κλειστό, αρνιέμαι να ‘χω σκέψη που σωπαίνει».

Ειδικά, τώρα, που το υπουργείο Πολιτισμού ανακήρυξε το 2022 ως «Λογοτεχνικό Έτος Ιάκωβου Καμπανέλλη» και ακόμη ειδικότερα, στις 30 Μαρτίου 2022, που ανοίγει στο Μουσείο Μπενάκη – Πινακοθήκη Γκίκα (Κριεζώτου 3) η έκθεση «Στη Χώρα Καμπανέλλη: Νάξος, Μαουτχάουζεν, Αθήνα».

Ας μείνουμε, όμως, σε κάτι ανέκδοτο, που βρήκε, πρόσφατα, «κρυμμένο» σε ένα μεταλλικό ντουλάπι, στη βεράντα του διαμερίσματος του πατέρα της, στην πλατεία Αμερικής, η κόρη του, ενδυματολόγος – σκηνογράφος Κατερίνα Καμπανέλλη (και το έδωσε για δημοσίευση στην εφημερίδα «Η Αυγή»):

«Είμαι ένας από τους επιζήσαντες κρατούμενους στο SS στρατόπεδο συγκεντρώσεως και εξοντώσεως του Μαουτχάουζεν. Ένας από εκείνους που τον Μάιο του 1945 κλαίγοντας και ελπίζοντας εφώναζαν ποτέ πια! Ήταν τότε που οι οπαδοί του ναζισμού έχασαν τον πόλεμο», ξεκινούσε το κείμενο του συγγραφέα.

«Ο ναζισμός όμως επέζησε. Κυρίως γιατί αιώνιες κοινωνικές πληγές αφέθηκαν αθεράπευτες. Και μένουν ακόμα! Και επιπλέον, γιατί η αντικομμουνιστική υστερία έκαμε τον ναζισμό να ξεχνιέται, και κάποτε και να αθωώνεται (…).

» Θυμηθείτε: ο Αδόλφος Χίτλερ δεν έπεσε απ’ το Διάστημα. Ούτε ήταν ένας και μόνος. Ήταν το διαμόρφωμα δεκάδων χιλιάδων αφανών χιτλερίσκων στη Γερμανία και την Αυστρία. Και όχι μόνο εκεί. Χιτλερίσκων διάσπαρτων σε μεγάλες και μικρές πόλεις, σε χώρους εργασίας, σε γειτονιές, σε συντροφιές, σε οικογένειες.

» Και ο ναζισμός δεν ήταν ιδέα ενός και μόνου διεστραμμένου εγκεφάλου. Ήταν η συμπύκνωση της νοσηρής πολιτικής αντίληψης εκατοντάδων χιλιάδων ατόμων, φορέων του μικροβίου του ρατσισμού, του εθνικισμού, της μισαλλοδοξίας, της τελικής λύσης όλων των προβλημάτων με τη βία, τη φωτιά και το τσεκούρι.

» Ο ναζισμός δεν άρχισε με τον Χίτλερ, γι’ αυτό και δεν τον πήρε μαζί του. Δεν εμφανίστηκε μόνο στη Γερμανία, γι’ αυτό και δεν επανεμφανίζεται μόνο εκεί. Αλλά παντού όπου ουσιαστικά κοινωνικά προβλήματα τον τρέφουν. Και ο κίνδυνος τώρα δεν είναι η εμφάνιση ενός νέου Χίτλερ και η σπορά ενός άλλου μεγάλου πολέμου. Ο κίνδυνος είναι η αδιαφορία για τα αίτια που αναγεννούν τον ναζισμό και εν συνεχεία η απάθεια και η ανοχή για ένα φαινόμενο που μπορεί να εξελιχθεί σε μαζική διανοητική μόλυνση.

» Οι μεγάλοι πόλεμοι δεν αρχίζουν στα πεδία των μαχών, ούτε οι ολέθριες πολιτικές ιδεολογίες ξεκινούν από μαζικές συγκεντρώσεις, σε πλατείες. Αρχίζουν ανύποπτα στους χώρους της καθημερινής μας ζωής, ξεκινούν ακόμη και μέσα απ’ το ίδιο μας το σπίτι. Εκεί φωλιάζουν όλα. Γι’ αυτό μόνο με την πίστη σε μια καθημερινή ζωή, που να μας χωράει όλους, απροκατάληπτη και δίκαιη προς όλους, μπορούμε έστω και καθυστερημένα να πετύχουμε αυτό που τόσο προσδοκούσαμε τον Μάιο του 1945: ένα πραγματικό ποτέ πια».

Η σχέση του με τους θεατρικούς ήρωες του

Είναι ο ίδιος Ιάκωβος Καμπανέλλης που μας είχε βάλει από νωρίς στην «κουζίνα» της δημιουργίας του: «Από τα πρώτα χρόνια που καταπιάστηκα με το θέατρο ήθελα η σχέση μου με τα πρόσωπα που θα κατοικήσουν στα έργα μου να είναι ίδια με αυτό που μας συμβαίνει στη ζωή, όταν κάποιος δικός μας μάς κοιτάζει στα μάτια και μας λέει “έχω ανάγκη να σου εκμυστηρευτώ τι μου συμβαίνει”».

Έτσι γεννήθηκε το έργο-ορόσημο για το νέο ελληνικό έργο, το έργο «φυγής» και «εσωτερικής ξενιτιάς», «Η αυλή των θαυμάτων». Έτσι και το «Παραμύθι χωρίς όνομα», «Το Κανόνι και το Αηδόνι». Κάπου σαράντα συνολικά θεατρικά έργα.

Έτσι και η νουβέλα «Μαουτχάουζεν» (επάνω το εξώφυλλο της γαλλικής έκδοσης), παγκοσμίως ένα από τα «έργα αναφοράς στρατοπεδικής λογοτεχνίας». Ή το «Μεγάλο μας τσίρκο», έργο-σταθμός «για τον αγώνα και την αντίσταση ενάντια στη χούντα».

Έτσι, η γνωριμία του με τη νεόκοπη τότε ηθοποιό Μελίνα Μερκούρη τον οδήγησε να γράψει τη «Στέλλα», έργο που προοριζόταν για το θέατρο, αλλά αποθεώθηκε –και εκτός συνόρων– ως ταινία από τον Μιχάλη Κακογιάννη. Πέρα από τον εμβληματικό για το ελληνικό νουάρ «Δράκο» του Νίκου Κούνδουρου και τα «Κορίτσια στον ήλιο» του Βασίλη Γεωργιάδη, έτσι γεννήθηκαν και τα σενάρια για «Το αμαξάκι» του Ντίνου Δημόπουλου και «Η Χιονάτη και τα εφτά γεροντοπαλίκαρα», σε δική του σκηνοθεσία.

«H όχι συνήθης βιογραφία του Iάκωβου Kαμπανέλλη, η οποία τον έκανε τελικά όχι συνήθη θεατρικό συγγραφέα, αρχίζει στις πιο δύσκολες στιγμές του Έθνους: στο αεροδρόμιο του Tατοΐου ζει το βομβαρδισμό των Γερμανών και στα μέσα του 1942 αποφασίζει μαζί μ’ ένα φίλο να φύγουν κρυφά από τη γερμανοκρατούμενη Aθήνα στη Mέση Aνατολή. Tα σχέδια, όμως, ναυαγούν και επιχειρούν κάτι παράτολμο: να φτάσουν μέσω Bιέννης στην ουδέτερη Eλβετία. Πράγματι, φτάσανε στο Tιρόλο, σε απόσταση λίγο μεγαλύτερη από 100 χιλιόμετρα από τα ελβετικά σύνορα. Συλλαμβάνονται, ανακρίνονται στη Bιέννη και καταλήγουν στο διαβόητο Mauthausen, στρατόπεδο συγκεντρώσεως και εξοντώσεως. Eκεί έμεινε έγκλειστος από το 1943 έως το 1945, ώσπου απελευθερώθηκε, ως μέλος της Διεθνούς Eπιτροπής, που τον είχαν εκλέξει οι 1.100 έλληνες κρατούμενοι», κατά τον Βάλτερ Πούχνερ.

Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης έγραφε αργότερα για αυτή την «όχι συνήθη» βιογραφία του και την Τέχνη («Χωρίς μαγνητόφωνο», εκδ. Πόλις): «Μπορεί να μην έχω ούτε απολυτήριο Γυμνασίου αλλά ήμουν πιο διαβασμένος από πολλούς πτυχιούχους της εποχής μου (…). Η ζωή ενός θεατρανθρώπου συνδέεται αναγκαστικά με τους χιλιάδες χαρακτήρες του παγκόσμιου δραματολογίου. Εγώ έζησα και μ’ αυτόν τον κόσμο, αντλώντας άπειρα διδάγματα. Μέσα απ’ αυτό το υπερπανεπιστήμιο, το υπερταμείο βιωμάτων, καθοδηγήθηκα στο να ερμηνεύσω φαινόμενα και κοινωνικά και υπαρξιακά».

Και, πάλι, ο Βάλτερ Πούχνερ: «O Παλαμάς δήλωνε συχνά, πως έχει πολλά εγώ, πως δεν είναι ένας. Στο θεατρικό συγγραφέα αυτό είναι επιθυμητό προσόν, για να μη μεροληπτεί υπέρ ή κατά κάποιου από τους ήρωες των έργων του. O Kαμπανέλλης το έχει αναγάγει σε ηθικό νόμο της δραματογραφίας του: ο συγγραφέας συνυπάρχει ισάξια και ισότιμα με τα σκηνικά δημιουργήματά του. Στους θιάσους των dramatis personae των πολυπρόσωπων έργων του βρίσκεται πάντα και ο ίδιος κρυφά ανάμεσα στους άλλους, προσεκτικός παρατηρητής. O αόρατος παρών στο θίασο των ορατών».

Έχοντας πάντα στο νου του έναν, κύριο, πρωταγωνιστή, όπως έγραφε ο ίδιος ο Καμπανέλλης στο σημείωμα της πρώτης παρουσίασης της «Αυλής των θαυμάτων» του, από τον Κάρολο Κουν, στο Θέατρο Τέχνης: «Τον Έλληνα του τόπου του και του καιρού του».