«Μπαρούτι είχαμεν – έκαμνε η Δημητσάνα», έγραφε στα «Απομνημονεύματά» του για τον τόπο «οπλοστάσιο του Αγώνος για την Ελευθερία» ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Εκεί, που κάποτε «έδεναν» τα φυσίγγια για την Επανάσταση του 1821, λειτουργούσαν 14 μπαρουτόμυλοι στις πηγές του Αϊ-Γιάννη, εκεί που βρίσκεται και ο Ληνός των Κολοκοτρωναίων, όπου σκοτώθηκε ο αδελφός του αρχηγού του Αγώνα Κολοκοτρώνη, Γιάννος ή Ζορμπάς, ξεκινάει τούτη η ιστορία.
Μια ιστορία που «γέννησε» ουσιαστικά ένα νέο είδος μουσείων για την Ελλάδα, κυρίως για την περιφέρεια, και ένα Πολιτιστικό Ίδρυμα, του Ομίλου Πειραιώς. Και τώρα, ύστερα από μια προσπάθεια 16 ετών, έρχεται – ύστερα από αρκετές άλλες – μία ακόμη αναγνώριση. Και μια ευκαιρία να γνωρίσουμε τα Μουσεία του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ): Στο πλαίσιο του εορτασμού της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων, το Σάββατο 18 Μαΐου 2019, το Ελληνικό Τμήμα του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων το επέλεξε ως τιμώμενο ίδρυμα για το 2019. Και το ΠΙΟΠ, συμμετέχοντας στον φετινό εορτασμό με θέμα «Τα Μουσεία ως κόμβοι πολιτισμού: το μέλλον της παράδοσης», διοργανώνει δράσεις στην Αθήνα και στο Δίκτυο Μουσείων του, στην περιφέρεια (αναλυτικές πληροφορίες, παρακάτω).
Εμείς, πάντως, ξεκινήσαμε ανορθόδοξα, με μπαρούτι και Επανάσταση, αυτή την ιστορία. Εκεί όπου η μέχρι την 1η Ιανουαρίου 2019 πρόεδρος του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς, Σοφία Στάικου, αποφάσισε να μεταπλάσει τις νεροτριβές σε Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης. Αναπαριστώντας τον τύπο μπαρουτόμυλου με κοπάνια, που χρησιμοποιήθηκε στη Δημητσάνα στην Επανάσταση του ‘21. Το πρώτο κτήριο στέγαζε ήδη μια νεροτριβή (για το πλύσιμο των υφαντών) κι έναν αλευρόμυλο και είχε «αναπλασθεί» το 1997 από το Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, με χρηματοδότηση από το Β΄ και Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. Μιλάμε για την Ελληνική Τράπεζα Βιομηχανικής Ανάπτυξης, που ο εφοπλιστής / τραπεζίτης Στρατής Ανδρεάδης, αν και προόριζε αρχικά για ναυτιλιακή, ίδρυσε το 1964 από τη συγχώνευση του ΟΧΟΑ (Οργανισμός Χρηματοδοτήσεως Οικονομικής Αναπτύξεως), του ΟΒΑ (Οργανισμός Βιομηχανικής Αναπτύξεως) και του ΟΤΠ (Οργανισμός Τουριστικής Πίστεως).
Πώς φτάσαμε από το μπαρούτι στην οικονομική ιστορία; Μα το θέμα μας είναι ουσιαστικά το δεύτερο. Και τα πολύτιμα ιστορικά αρχεία της ΕΤΒΑ, που πέρασαν, με την εξαγορά της, στα χέρια της Τράπεζας Πειραιώς, το Μάρτιο του 2002, ήταν εκείνα που έδωσαν την ιδέα και το έναυσμα στο ΠΙΟΠ για την ανάπτυξη ενός δικτύου «ειδικών» μουσείων, ανά την Ελλάδα, που θα αποτύπωναν όσα κινδύνευαν να χαθούν: Τα στοιχεία της οικονομικής ιστορίας που έβαλαν το λιθαράκι τους στον Πολιτισμό. «Όλο αυτό το διάστημα το Ίδρυμα έχει δημιουργήσει ένα ξεκάθαρο αποτύπωμα στον χώρο του Πολιτισμού», όπως το έθετε η πρώην διευθύντριά του Σοφία Στάικου. Με σημαντικές διακρίσεις και συνεργασίες με φορείς στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Διατηρώντας αυτό που κινδύνευε να χαθεί. Δηλαδή, το αποτύπωμα περιοχών της περιφέρειας στο χάρτη της νεότερης οικονομικής ιστορίας. Όταν η Ελλάδα, ειδικά στον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα, είχε τους «πλουτοπαραγωγικούς τρόπους της», κατά τόπους. Κάπως έτσι, στα 16 χρόνια λειτουργίας του δικτύου των εννέα τελικά μουσείων μέχρι σήμερα, κατάφερε να προσελκύσει 1.991.716 επισκέπτες (322.000 μέσα στο 2018).
Μια συντηρητική εκτίμηση για τις καταλυτικές επιδράσεις των μουσείων αυτών στο ΑΕΠ ξεπερνά τα 13,4 εκατ. ευρώ, πέρα από τους 345 εργαζομένους που απασχολούνται εκεί, σύμφωνα με την μελέτη «Η κοινωνικοοικονομική επίδραση των μουσείων ΠΙΟΠ σε τοπικό επίπεδο», από το Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ). Στην ίδια μελέτη σημειώνεται ότι οι 8 από τους 9 δήμους με Μουσεία ΠΙΟΠ έχουν χαμηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα και αριθμό απασχολουμένων ανά 1.000 κατοίκους σε σχέση με τον εθνικό μέσο όρο. Η δε λειτουργία των Μουσείων οδήγησε σε αύξηση της τουριστικής δαπάνης στις εν λόγω περιοχές κατά 5,5 εκατ. ευρώ.
Από το μπαρούτι της Δημητσάνας και της Επανάστασης του 1821 στον Δρόμο του Μεταξιού. Και στο Σουφλί. Όπου η δωρεά στην ΕΤΒΑ του Αρχοντικού, στο οποίο είχε ζήσει ο γιατρός Κωνσταντίνος Κουρτίδης (1870 -1944), από την κόρη του Μαρία Κουρτίδη-Πάστρα, με σκοπό να στεγάσει το Μουσείο Μετάξης, παρέμενε γράμμα ανεπίδοτο στα χέρια του εκεί Δήμου. Εκεί, χάρη στο όραμα του ΠΙΟΠ, λειτούργησε το Μουσείο Μετάξης. Όπως στο Βόλο αξιοποίησε το εμβαδού 7.500 τ.μ. εργοστάσιο πλινθοκεραμοποιίας Νικολέτου και Σπυρίδωνα Τσαλαπάτα, που είχε ιδρυθεί το 1926, ανήκε στην ΕΤΒΑ και παρέμενε τόπος ανεπίσκεπτος για ένα ταξίδι στην ιστορία των ελληνικών… τούβλων. Πάλαι ποτέ κραταιά βιομηχανική μονάδα, που έχει τον μοναδικό στον κόσμο θολωτό φούρνο Hoffmann (ένας μισογκρεμισμένος υπάρχει μόνον στη Δρέσδη, μου αποκάλυψαν άνθρωποι του ΠΙΟΠ).
Κι έπειτα ήρθε το Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού στην Σπάρτη και το Μουσείο Περιβάλλοντος στη Στυμφαλία, όπου τα καλάμια της περίφημης λίμνης με τις Όρνιθες του ηράκλειου άθλου και κηρυγμένου τόπου Natura, μεταποιούνταν σε pellet θέρμανσης. Και η Χίος με ένα μουσείο για το παγκόσμια μοναδικό προϊόν του νησιού, τη μαστίχα. Και η θρυλική μαρμαροτεχνία της Τήνου. Και η πολύτιμη, άλλοτε ανθούσα με διεθνές πρόσημο, αργυροτεχνία στα Γιάννενα, σε ένα χώρο επίσης ανεπίσκεπτο και «φάντασμα» στο φρούριο Ίτς Καλέ. Και το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου, για την μεταποίηση κυρίως σε σαπούνι του λαδιού. «Επάνω σ’ αυτό το κομμάτι γης, που κάποτε / ποιος ξέρει, σε τι καιρούς απίθανους, / ποιος θεός, για να κάνει το κέφι του, / έκοψε και φύσηξε μακριά ίδιο πλατανόφυλλο / καταμεσής του πελάγους», όπως έγραφε (στα «Ανοιχτά Χαρτιά» του) ο Οδυσσέας Ελύτης, γόνος της οικογένειας Αλεπουδέλη, με διεθνή φήμη για την σαπωνοποιΐα της από το λεσβιακό λάδι. Όλα αυτά με χρηματοδότηση από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (ΕΣΠΑ) «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» 2007-2013 και το «Δίκτυο Παυσανίας 2.0: από το Σχολείο στο Μουσείο».
Ένα δέκατο μουσείο, στο νέο φρούριο της Κέρκυρας, το Μουσείο Τυπογραφίας, έμεινε στη σφαίρα του οράματος, λόγω αντίδρασης από τις τοπικές αρχές (θα είχε εγκαινιαστεί τέλη του 2016). Ακόμη κι αν εκεί ξεκίνησε επισήμως η ελληνική τυπογραφία, στο μεγαλύτερο για τα Βαλκάνια τυπογραφείο Γεράσιμου Ασπιώτη, που είχε κάνει και συμφωνία με την κυβέρνηση Χαριλάου Τρικούπη για την παραγωγή παιγνιόχαρτων και, αργότερα, λαχείων, σιγαρόχαρτων, μετοχών, γραμματίων, καρτ ποστάλ, εμπορικών βιβλίων κ.ά. Αντ’ αυτού σαν δέκατο μουσείο θεωρείται για το ΠΙΟΠ το ιστορικό κτίριο, στον Ταύρο (περιήλθε στην Πειραιώς από την Αγροτική Τράπεζα), το οποίο στεγάζει πολύτιμα αρχεία για την αγροτική και βιομηχανική πολιτική της χώρας, για προσπάθειες για την αποκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων, για το αγροτικό συνεταιριστικό κίνημα, για την ξένη βοήθεια προς την Ελλάδα, για την ιστορία του περιβάλλοντος. Αλλά και αρχεία όσων τραπεζών «ενσωμάτωσαν» οι εξαγορές της σταθερά διογκούμενης από το 2002 Τράπεζας Πειραιώς, αρχεία σωματείων, αρχεία άλλοτε δραστήριων βιομηχανικών επιχειρήσεων κ.ά. Αρχεία που, σύμφωνα με στελέχη του ΠΙΟΠ, «θα σηκώσουν στην πανεπιστημιακή κοινότητα πολλά μεταπτυχιακά».
Το Δίκτυο Θεματικών Μουσείων θα το βρείτε εδώ
Οι εκδηλώσεις:
Ιστορικό Αρχείο ΠΙΟΠ, Ταύρος, Σάββατο 18 Μαΐου (ώρα 18:00): Προβολή του ντοκιμαντέρ «Καπνίζουν παρελθόν», σε σκηνοθεσία Στέφανου Κακαβούλη, μια κινηματογραφική περιήγηση σε φάμπρικες της Αθήνας και ξενάγηση. Έκθεση «Το αρχείο κρύβει μυστικά», αποτέλεσμα εκπαιδευτικής δράσης παιδιών σχολικής ηλικίας και εικαστικό εργαστήριο για οικογένειες, με άξονα τη βιομηχανική κληρονομιά. Είσοδος ελεύθερη. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 210-3418.011.
Ξενάγηση, Σάββατο 18 Μαΐου (10:00-11:30 & 12:00-13:30): «Τήνιοι μαρμαρογλύπτες στο Α’ Νεκροταφείο της Αθήνας», από τον συγγραφέα Κώστα Δανούση – σε συνεργασία με την Αδελφότητα των εν Αθήναις Τηνίων. Δήλωση συμμετοχής: piop@piraeusbank.gr.
Μουσείο Μετάξης, Σουφλί, Σάββατο 18 Μαΐου (20:00): «Μουσικές της παράδοσης», σε σύγχρονη διασκευή από το μουσικό σχήμα «Θρακόμελο» και χορευτικά τμήματα του Πολιτιστικού Συλλόγου Σουφλίου «Ανέμη». Είσοδος ελεύθερη.
Κυριακή 19 Μαΐου (20:00): «Η ζωή της σκιάς», για μαθητές Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, με θεατρικά παιχνίδια. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 2554023700.
Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, Δημητσάνα, Παρασκευή 17-Κυριακή 26 Μαΐου (10:00-18:00, εκτός Τρίτης): Έκθεση σύγχρονης τέχνης «Όλοι εκείνοι που πέφτουν», από την Ειρήνη-Φωτεινή Μαρκοστάμου, κεντήματα με στάχυα και βρώμη σε παραδοσιακά πλεκτά, απτικά πορτρέτα-φύλακες αναμνήσεων, έργα με βαμβάκι, ρίζες, αγκάθια κ.ά. Είσοδος ελεύθερη.
Παρασκευή 17 Μαΐου (11:30-13:00): Εργαστήριο κεντητικής με στάχυα για σχολικές ομάδες. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 2795031630.
Σάββατο 18 Μαΐου (11:30-12:30): Εργαστήριο κεντητικής με στάχυα για παιδιά και ενήλικες. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 2795031630.
Σάββατο 25 Μαΐου (10:00-16:00): Αναβίωση νερόμυλου και νεροτριβής, με παραδοσιακές εργασίες αλέσματος σιταριού και πλυσίματος υφαντών και γλέντι με τραγούδια και χορούς για το νερό και την ευκαρπία της γης. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 2795031630.
Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού, Σπάρτη, Σάββατο 18 & Κυριακή 19 Μαΐου (11:00-14:00): «Ο τελευταίος όρθιος αργαλειός της Λακωνίας» σε χρήση από τη Γερακίτισσα υφάντρα Χρυσούλα Σταματοπούλου. Είσοδος ελεύθερη.
Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου, Πέμπτη 16 & Παρασκευή 17 Μαΐου (9:30): «Μικροί εικαστικοί… Μικροί μουσειολόγοι εν δράσει», εργαστήριο για μαθητές Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, με θέμα την εικαστική δημιουργία και την οργάνωση εκθέσεων. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 2253032300.
Μουσείο Πλινθοκεραμοποιίας Ν.&Σ. Τσαλαπάτα, Βόλος, Σάββατο 18 & Κυριακή 19 Μαΐου (10:30-13:00): «Νεολιθική κεραμική για παιδιά» ηλικίας 9 έως 12 ετών, από την ομάδα «Νόον Έγνω», με επίκεντρο τον πηλό. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 2421029844.
Κυριακή 19 Μαΐου (20:00-23:00): «Παρατηρώντας τ’ αστέρια στο Μουσείο», σε συνεργασία με την Εταιρεία Αστρονομίας και Διαστήματος στον Βόλο. Με αφορμή την επέτειο πενήντα χρόνων από την πρώτη προσσελήνωση, ο Λουκάς Ζαχείλας θα μιλήσει με θέμα: «Ένα μικρό βήμα… κι όμως διαρκεί πενήντα χρόνια». Είσοδος ελεύθερη.
Μουσείο Μαρμαροτεχνίας, Τήνος, Σάββατο 11 & Κυριακή 12 Μαΐου (10:00): Διήμερο επιμορφωτικό και βιωματικό σεμινάριο για εκπαιδευτικούς με θέμα την άυλη πολιτιστική κληρονομιά, σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Κυκλάδων, τη Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Α΄ Αθήνας και τις Διευθύνσεις Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Β΄ Αθήνας. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 2281088774 και graype@dide.kyk.sch.gr.
Σάββατο 18 Μαΐου (18:30): «H τέχνη και το μέλλον της παράδοσης», συνομιλία με ζωντανούς θρύλους της τηνιακής μαρμαροτεχνίας. Είσοδος ελεύθερη.
Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλίας, Σάββατο 18 Μαΐου (10:00-14:00): «Σχεδιάζοντας καινοτόμα προϊόντα με παραδοσιακές πρώτες ύλες», για παιδιά από 12 ετών. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 2747022296.
Μουσείο Μαστίχας Χίου, Παρασκευή 17 Μαΐου για μαθητές & Σάββατο 18 Μαΐου για ενήλικες: «Ο φύλακας του φορτίου», διαδραστικό βιωματικό παιχνίδι. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 2271072212.
Μουσείο Αργυροτεχνίας, Ιωάννινα, Σάββατο 18 & Κυριακή 19 Μαΐου (10:00-14:00): «Κοσμήματα με έμπνευση από το Μουσείο. Από το χαρτί στο μέταλλο», εργαστήριο για παιδιά 9 έως 12 ετών από την ασημουργό Βάσω Σκόπη. Δήλωση συμμετοχής, τηλ. 2651064065.
Σάββατο 18 Μαΐου, (από τις 19:00): «Μια νύχτα στο Μουσείο Αργυροτεχνίας», σε συνεργασία με το Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης Παιδιών «Ρόδα» του Δήμου Ιωαννιτών, διανυκτέρευση στο Μουσείο Αργυροτεχνίας (museum sleepover), για παιδιά Δ’, Ε’ και ΣΤ’ Δημοτικού.