Μόνο το Σάββατο, 18 Ιουνίου, δηλαδή τη δεύτερη μέρα λειτουργίας της νέας πτέρυγας της πινακοθήκης Tate Modern με την ονομασία Switch House, στη Bankside, οι επισκέπτες που πήγαν να δουν τον νέο τούβλινο πύργο του ελβετικού αρχιτεκτονικού διδύμου Χέρτζογκ & Ντε Μερόν, ήταν 54.000.
Και τι είδαν; Οι μισοί έλεγαν ότι ο πύργος, ακαθόριστου σχήματος δίπλα στην είσοδο της παλιάς Tate Modern μοιάζει με πάρκινγκ. Ενα παράξενο πράγμα από τούβλα. Χωρίς τζάμια, μόνο με μικρές σειρές παράθυρα. «Αυτό το κτίριο δεν παραπέμπει σε μουσείο. Πού είναι το φως; Πού είναι η θέα; Δεν είναι καθόλου φιλικό στην όψη. Και τι σχήμα είναι αυτό;».
Αλλοι πάλι νομίζουν πλησιάζοντας, ότι τα τούβλα έτσι όπως είναι τοποθετημένα θα δημιουργούν άπειρες φωλιές περιστεριών – με τις γνωστές συνέπειες… Ομως τα κενά ανάμεσα στα τούβλα είναι μικρά, κανένα πτηνό δεν χωράει. Τζάμπα η γκρίνια λοιπόν.
Η αλήθεια είναι πως οι Χέρτζογκ & Ντε Μερόν αρχικά είχαν σχεδιάσει έναν γυάλινο πύργο. Στην πορεία, όμως, το 2012, άλλαξαν γνώμη. Ο λόγος; Τα καινούργια διαφανή πολυτελή διαμερίσματα σε έναν άλλο πύργο, απέναντι από την Tate Modern. Πρόκειται για το συγκρότημα κατοικιών Neo Bankside το οποίο χτίστηκε την ίδια χρονιά στην αναβαθμισμένη, πλέον χάρη στο πρώτο κτίριο της Tate, περιοχή Bankside.
«Επρεπε να δυναμώσουμε το δικό μας κτίριο, δεν μπορούσαμε να κατασκευάσουμε άλλον έναν γυάλινο πύργο, αντικριστά με τις κατοικίες. Ο κόσμος πρέπει να βλέπει και να αναγνωρίζει το μουσείο από μακριά», είπαν οι αρχιτέκτονες. Κι έτσι, καθώς μια μέρα συζητούσαν, στην Ελβετία, και προσπαθούσαν να βρουν λύση για το μισοχτισμένο κτίριο, πίνοντας καφέ και τρώγοντας μπισκότα, βρήκαν την ιδέα στα μπισκότα. Ασυναίσθητα πάνω στη συζήτηση, τοποθετούσαν τα μπισκότα σαν τουβλάκια…
Οσο για το παράξενο σχήμα του πύργου, που παραπέμπει σε Βαβέλ, ναι είναι ένα ντιζαϊνάτο κόλπο, αλλά έχει λόγο ύπαρξης: καθώς ο πύργος περιστρέφεται νοητά δεν κόβει τη θέα προς το ποτάμι…
«Μα αυτός ο πύργος είναι σαν τυπικό τούβλινο βιομηχανικό κτήριο – γιατί να είναι έτσι ένα σύγχρονο αρχιτεκτόνημα που προορίζεται για μουσείο;», είναι η ερώτηση του κοινού… «Η μεγαλύτερη έμπνευση στον κόσμο σήμερα αντλείται από την ασχήμια και την απλότητά του», απαντάει ο Χέρτζογκ.
«Εμείς οι δύο από την αρχή εκδηλώσαμε ενδιαφέρον για όλα όσα αφορούν την αρχιτεκτονική», συμπληρώνει ο Ντε Μερόν. «Δεν μας ένοιαζε μόνο η συμμετρία – που τη βλέπουμε από τα κτίρια των αρχαίων Αιγυπτίων έως την αρχιτεκτονική του μοντερνισμού. Ολα είναι ενδιαφέροντα αν είσαι σε θέση να τα δεις. Στην αρχιτεκτονική δεν πρέπει να έχεις δίχτυ ασφαλείας. Πρέπει να μπορείς να πέσεις στο κενό».
Αυτό ισχύει και στην τέχνη – και οι Χέρτζογκ & Ντε Μερόν, έχουν δουλέψει με ανατρεπτικούς καλλιτέχνες. Για παράδειγμα, όσο ήταν ακόμη φοιτητές, τη δεκαετία του 1970, είχαν συνεργαστεί με τον γερμανό εικαστικό Γιόζεφ Μπόις. Αρκετά αργότερα –και αφού είχε μεσολαβήσει η πρώτη Tate Modern (2000)– συνεργάστηκαν με τον κινέζο εικαστικό Αϊ Γουέιγουεϊ για την κατασκευή του ολυμπιακού σταδίου στο Πεκίνο, που μοιάζει με φωλιά πουλιού.
Από τους καλλιτέχνες οι ελβετοί αρχιτέκτονες έχουν μάθει την έννοια του κόνσεπτ «το κόνσεπτ είναι πιο σημαντικό από το στιλ», λένε και το εννοούν. Για παράδειγμα, αποφεύγουν στα κτίριά τους, που πια είναι πολλά και σπουδαία ανά τον κόσμο, να υιοθετούν ένα αναγνωρίσιμο στιλ. Αντίθετα με άλλους αρχιτέκτονες του ίδιου βεληνεκούς, κατόχους επίσης του μεγάλου βραβείου Πρίτσκερ, οι Χέρτζογκ & Ντε Μερόν αλλάζουν σε κάθε έργο τα υλικά με σχεδόν εμμονικό τρόπο. Διαφορετικά υλικά, διαφορετικές λεπτομέρειες, διαφορετικές φόρμες. Κι όμως, τελικά, αυτό το στιλ που δεν θέλουν να φαίνεται ότι έχουν, με έναν τρόπο το έχουν – όταν βλέπεις ένα κτίριό τους, το αναγνωρίζεις.
Στον διαγωνισμό για την πρώτη Tate, το 1994, είχαν μπει πολύ νέοι και σχεδόν άγνωστοι. Τα άλλα αρχιτεκτονικά ονόματα που συμμετείχαν ήταν ήδη μεγάλες φίρμες (Ταντάο Αντο, Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ, Ραφαέλ Μονέο, Ρεμ Κούλχας, Ρέντσο Πιάνο) και πρότειναν εντυπωσιακά σχέδια, με μοντέρνες προσθήκες που θα έκαναν κυριολεκτικά αγνώριστο το παλιό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Το κτίριο είχε σχεδιάσει ο βρετανός αρχιτέκτονας Τζάιλς Τζίλμπερτ Σκοτ, βρίσκεται στη νότια όχθη του Τάμεση και τροφοδοτούσε με ηλεκτρικό ρεύμα το Λονδίνο από το 1952 έως το 1981. Σημειωτέον πως ο Σκοτ, θεωρείται από τους πλέον εμβληματικούς αρχιτέκτονες της Βρετανίας τον 20ο αιώνα. Σχεδίασε και κατασκεύασε από εργοστάσια και καθεδρικούς ναούς έως τον περίφημο κόκκινο τηλεφωνικό θάλαμο, που αποτελεί σήμα κατατεθέν του Λονδίνου.
«Οι Χέρτζονγκ & Ντε Μερόν, σε αντίθεση με τους άλλους υποψήφιους αρχιτέκτονες, πρότειναν την πιο απλή λύση: διατήρηση του κτιρίου, εκμετάλλευση των υπαρχόντων χώρων του. Ο προϋπολογισμός μας δεν ήταν αρκετά υψηλός τότε και η πρόταση αυτή εξυπηρετούσε πολύ», λέει ο Σερ Νικ Σερότα διευθυντής όλων των μουσείων και πινακοθηκών Tate – συνολικά είναι τέσσερεις (δύο στο Λονδίνο, μία στο Λίβερπουλ και μία στην Κορνουάλη).
Περιττό να πούμε ότι οι άλλοι αρχιτέκτονες εκνευρίστηκαν με την επιλογή των σχεδόν αρχάριων Χέρτζογκ & Ντε Μερόν. Αυτό το μουσείο τότε αποτελούσε μια μοναδική αρχιτεκτονική ευκαιρία για μια φιλόδοξη κατασκευή στο Λονδίνο – αν σκεφτεί κανείς την προηγούμενη πλήρη αδιαφορία της Θάτσερ για τη δημόσια αρχιτεκτονική βάσει αναθέσεων και την αντιπάθεια του πρίγκιπα Καρόλου για τα μοντέρνα κτίρια.
«Πάντως κανείς μας τότε δεν πίστευε ότι η Tate Modern θα πήγαινε τόσο καλά. Οτι θα είχε τόσο μεγάλη προσέλευση», λέει σήμερα ο Νικ Σερότα. «Αυτά τα 16 χρόνια, από την ίδρυση της πρώτης Tate Modern ήταν ένα μεγάλο μάθημα».
«Οταν το 1994 επισκεφτήκαμε για πρώτη φορά το κτίριο στη Bankside ήταν σαν να βρεθήκαμε μπροστά στο πύργο της ωραίας κοιμωμένης», λένε οι αρχιτέκτονες Χέρτζογκ & Ντε Μερόν. «Μας φάνηκε σαν ένα τεράστιο, αστικό βουνό, περιτριγυρισμένο με καλώδια και τριανταφυλλιές γεμάτες αγκάθια που τρυπούσανε».
«Ηταν σαν να βρισκόμαστε μπροστά σε ένα τέρας, το οποίο κατοικούσε στο πιο απομονωμένο σημείο της πόλης, μακριά από τη δημόσια ζωή. Αισθανόμασταν αδύναμοι να τα βάλουμε μαζί του και αποφασίσαμε να το πολεμήσουμε αλλιώς: με τη μέθοδο αϊκίντο. Σε αυτή τη γιαπωνέζικη πολεμική τέχνη, ο τρόπος να νικήσεις είναι να στρέψεις τη δύναμη του εχθρού εναντίον του…» λένε σήμερα οι ελβετοί αρχιτέκτονες για την πρώτη τους ανάθεση από την πινακοθήκη.
«Χρησιμοποιήσαμε λοιπόν τη δύναμη του Τζάιλς Τζίλμπερτ Σκοτ για να καταργήσουμε την αρχική ισορροπία του κτιρίου και να αλλάξουμε τη συμμετρία του. Ο τύπος είχε σχεδιάσει μέσα το εργοστάσιο σαν καθεδρικό ναό!».
Το πιο χαρακτηριστικό πράγμα που έκαναν λοιπόν οι Χέρτσγοκ & Ντε Μερόν (για να «νικήσουν» τις συμμετρίες του Σκοτ) ήταν να αδειάσουν το ισόγειο από τις τουρμπίνες του εργοστασίου, και έτσι να δημιουργήσουν έναν τεράστιο χώρο εισόδου και συνάντησης μέσα στο μουσείο, ο οποίος τελικά χαρακτηρίζει όλο το κτίριο. «Βγάζοντας τις τουρμπίνες απελευθερώσαμε το κεντρικό κλίτος του “ναού”» λένε οι ίδιοι.
Η νέα προέκταση που εγκαινιάστηκε στις 17 Ιουνίου, βρίσκεται δίπλα ακριβώς από την είσοδο του μουσείου. Αποτελεί εν μέρει νέο κτίριο και εν μέρει λειτουργεί ως μέσο πρόσβασης στα τμήματα του παλιού εργοστασίου, τα οποία ήταν μέχρι σήμερα απροσπέλαστα. Ετσι τα τετραγωνικά του κτιρίου αυξάνονται κατά 60%. Το δε έργο κόστισε 260 εκ. λίρες και χρειάστηκε 9 χρόνια ωσότου ολοκληρωθεί η κατασκευή του.
Το νέο κτίριο διαφέρει κάπως από το προηγούμενο. Εχει πολλούς ελεύθερους χώρους, έχει πολύ φαρδιές σκάλες, έχει πολλά αδιέξοδα – δεν οδηγεί πάντοτε η μία αίθουσα στην άλλη, όπως συμβαίνει στην παλιά Tate Modern. «Θέλουμε να δούμε πώς συμπεριφέρονται μέσα στο κτίριο οι επισκέπτες. Οι σκάλες είναι πιο φαρδιές απ΄ό,τι χρειαζόμαστε, για να μπορούν επίσης να κάθονται στα σκαλοπάτια», λέει ο Ντε Μερόν.
Εν ολίγοις από τους 17 ορόφους των δύο κτηρίων μαζί, μόνο οι 7 είναι αμιγώς αφιερωμένοι στην τέχνη. «Οι έρευνες μας έδειξαν πως ο κόσμος ερχόταν στην Tate Modern με σκοπό να κοινωνικοποιηθεί. Να δει τέχνη αλλά και να συναντήσει φίλους. Να συμμετάσχει σε διάφορες δραστηριότητες στο πλαίσιο του μουσείου» εξηγεί ο Νικ Σερότα.
Με αυτή τη λογική, το νέο μουσείο διαθέτει πάρα πολλούς τέτοιους χώρους. Ορεξη να’ χει ο επισκέπτης και χρόνο, κι από χώρους για κουβέντα, φαγητό, shopping, διαλέξεις, παιχνίδι, ανάγνωση, λοιπές εκδηλώσεις και workshops άλλο τίποτα. Περισσότερος χώρος για το κοινό και λιγότερος για τέχνη.
Παρ΄όλ’ αυτά η τεράστια αράχνη της Λουίζ Μπουρζουά ταιριάζει τέλεια στον χώρο. Και η μικροσκοπική φωτογραφία της Σίντι Σέρμαν επίσης.