Θερμοπύλες, «η ήττα, που η Ιστορία την έκανε νίκη»

Ας πούμε ότι θα ξεκινούσα να περιγράφω την ιστορία των 300 του Λεωνίδα, στις Θερμοπύλες. Ποια εικόνα θα σας ερχόταν πρώτη στον νου; Στερεοτυπικά; Του Σπαρτιάτη με την πανοπλία και το δόρυ, που πολεμάει τον πανίσχυρο στρατό των Περσών; Το πιθανότερο. Έτσι δεν είναι;

Έχετε σκεφτεί μήπως αυτό το στερεότυπο δεν έχει ακριβώς ιστορικό, αλλά περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα; Μπορεί να μην το έχετε σκεφτεί. Όμως το είχε σκεφτεί ο αρχαίος ιστορικός και περιηγητής Ηρόδοτος, όταν έγραφε το έργο του «Ιστορίαι». Που είχε προσεγγίσει την Μάχη των Θερμοπυλών, πνιγμένη στις αναθυμιάσεις θειαφιού από τις εκεί θερμές πηγές, «με ψυχραιμία και ευαισθησία». Και αν τον μελετούσαμε περισσότερο, θα είχαμε ανακαλύψει ότι ο ίδιος μας αποκαλύπτει τον λόγο που την περιέγραψε. «Για να μην ξεθωριάσουν (τι ωραία λεκτική προσέγγιση!) οι πράξεις, οι θαυμαστές, Ελλήνων και βαρβάρων».

Αυτό, το τελευταίο, έχει την σημασία του. Σε μία ιστορική μάχη Ελλήνων, Σπαρτιατών και Θεσπιέων, απέναντι στην πανίσχυρη και πάμπλουτη υπερδύναμη της Ασίας, τους Πέρσες, ο Ηρόδοτος δεν ζητούσε να μην ξεθωριάσουν μόνον οι θαυμαστές πράξεις των Ελλήνων, αλλά και των βαρβάρων. Και μπορεί η αρχαία Ελλάδα να ήταν ο ηγήτορας της Ευρώπης, που με την εκστρατεία στην Τροία επιχείρησε να βάλει πόδι στην Ασία, με ανταπόδοση αυτής της πράξης από τους ισχυρούς της Ασίας, όμως ο Ηρόδοτος δεν μπήκε στο πολιτικό παιχνίδι. Μπήκε στον συμβολισμό των θαυμαστών πράξεων και από τις δύο πλευρές.

Ο Ηρόδοτος δεν προσπάθησε να εξηγήσει τον πόλεμο, αλλά να μην τον αφήσει να ξεθωριάσει από την μνήμη. Πατώντας στην αιώνια αγωνία του ανθρώπου να μην ξεχαστεί. Και το μόνο που τον διατηρεί είναι η μνήμη. Λίγο αργότερα ο άλλος αρχαίος ιστορικός, ο Θουκυδίδης, ήρθε – διδακτικά σχεδόν – να θυμίσει πρώτα ότι «ο πόλεμος είναι βίαιος», περιγράφοντας τον Πελοποννησιακό.

Ο δε πόλεμος… βίαιος διδάσκαλος. Κι έπειτα ότι «όσο η ανθρώπινη φύση παραμένει ίδια, θα γίνονται τα ίδια και τα ίδια φρικτά». Και γράφοντάς το, είχε στο νου του μάλλον να βοηθήσει να μην ξαναγίνουν τα ίδια λάθη.

Οι Έλληνες ηττήθηκαν στις Θερμοπύλες από τον πολυπληθή στρατό των Περσών. Γεγονός που περιγράφεται ιστορικά. Όμως με τα χρόνια, χάρη κυρίως στον συμβολισμό των κατά Ηρόδοτο «θαυμαστών πράξεων», έγινε νίκη. Στην Ιστορία, πια. Αν δε πιστέψουμε τον γαλλολιθουανό συγγραφέα Ρομέν Γκαρί, «όταν ένας πόλεμος κερδίζεται, είναι οι ηττημένοι, όχι οι νικητές, που απελευθερώνονται».

Γιατί τα γράφω όλα αυτά; Για να σας βάλω στο κλίμα μιας πολυσυζητημένης «ήττας που έγινε νίκη», στις Θερμοπύλες, χάρη στον «πατέρα της Ιστορίας» Ηρόδοτο αρχικά. Και που, με αφορμή τα 2.500 χρόνια από τις ιστορικές μάχες στις Θερμοπύλες και την Σαλαμίνα (480 π.Χ.), και ο θίασος «Dramaticus» (που «ειδικεύεται στην εκτέλεση δραματοποιημένων κειμένων της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής ιστορίας») του Μορφωτικού και Ερευνητικού Κέντρου Ελληνικού Πολιτισμού, πάνω στο κείμενο του καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στο Κέμπριτζ Πολ Κάρτλιτζ και σε μετάφραση του φιλόλογου Γιάννη Λιγνάδη, έγινε θεατρική παράσταση. Υπό τον τίτλο «Ηρόδοτος Δραματικός: Θερμοπύλες», στη σκηνή του Ιδρύματος Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Β&Μ Θεοχαράκη, σε σκηνοθεσία Άρη Λάσκου. Μιλάμε για τον ίδιο δραστήριο μεταφραστή που είχε σκύψει και πάνω από τον Θουκυδίδη, παραδίδοντας τα εξαιρετικά επιτυχημένα – και θεατρικά – «Μαθήματα Πολέμου», με πρωταγωνιστή τον αδελφό του και νέο διευθυντή στο Εθνικό, Δημήτρη Λιγνάδη.

Η παράσταση με άξονα τον Ηρόδοτο είναι αφορμή κυρίως για να μιλήσει κάποιος για ένα ζήτημα που έχει εργαλειοποιηθεί συστηματικά, με πολιτικό ή εθνικιστικό πρόσημο. Και, κυρίως, για την ίδια την ουσία της Μάχης των Θερμοπυλών, ιστορικά. Που εξακολουθεί να μας δονεί και, κάποτε, να μας χωρίζει.

Όταν μίλησα με την ιστορική σύμβουλο της παράστασης «Ηρόδοτος Δραματικός: Θερμοπύλες», Δρα Ανδρονίκη Μακρή, μου εξομολογήθηκε ένα όνειρό της: «Να περπατήσω στην Ανοπαία Ατραπό (σ.σ.: το δύσβατο μυστικό πέρασμα), από το οποίο ο Εφιάλτης οδήγησε τους Πέρσες, προδίδοντας το ελληνικό στράτευμα». Μου εξήγησε, όμως, πάραυτα ότι σημασία δεν έχει αν υπήρξε ή όχι η προδοσία του Εφιάλτη, αλλά ο συμβολισμός. Η απόφασή του να προδώσει ενώ οι λιγοστοί Σπαρτιάτες και Θεσπιείς είχαν αποφασίσει από την πλευρά τους να αντισταθούν στον κραταιό περσικό στρατό. Όλα όσα μπορεί να αναρωτηθεί κάποιος αν συνέβησαν στην πραγματικότητα με ακρίβεια είναι απλώς ερωτήματα. Αυτό που μένει τελικά είναι το σύμβολο. Αν πρέπει να αντιστέκεσαι ή όχι. Όπως και ποιο ήταν στην ουσία το αξιακό σύστημα εκείνων των Ελλήνων».

Τα μαθήματα από τέτοια, συμβολικά καταρχάς ιστορικά γεγονότα, με τον τρόπο που αυτό περιγράφεται από τον Ηρόδοτο, πρέπει να μας έρχονται από την ανάγνωση και γνώση της Ιστορίας, μου λέει η κυρία Μακρή. Και όχι από την αυθαίρετη κρίση. Σημασία, λοιπόν, είναι να σπάσει εκείνο το στερεότυπο της αρχής, του πάνοπλου Σπαρτιάτη με το δόρυ.

«Ακόμη και στην έκθεση για την Τροία, που έχει ανοίξει στο Βρετανικό Μουσείο», προσθέτει, «υποστηρίζεται κάπου ότι οι Έλληνες, που ήταν δυτικοί, σφαγίασαν Ασιάτες, με αλαζονεία. Θέλει προσοχή, γιατί με παραλληλισμούς σαν αυτόν μπορεί να υποπέσει κάποιος σε σοβαρά σφάλματα. Και, κυρίως, θέλει ψυχραιμία». Να η λέξη κλειδί. Για την Ιστορία, καταρχάς.

Δίχως, από την άλλη πλευρά, να επέλθει αποδόμηση ή «μείωση αξίας της αυτοθυσίας των Σπαρτιατών. Και δίχως αυτή να εργαλειοποιείται σε ανωτερότητες της φυλής, μιλιταρισμούς και εθνικισμούς. Γιατί όλα αυτά έχουν, πολύ συχνά, εργαλειοποιηθεί με εθνικιστικές αποχρώσεις».

Και οι 300 του Λεωνίδα; – την ρωτώ στο φινάλε. «Είναι ένας αριθμός που ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αλλά κυρίως είναι συμβολικός και αυτή είναι η αξία του», καταλήγει η Δρ. Αφροδίτη Μακρή. Με αφορμή την δραματοποιημένη εκδοχή της μάχης Ελλήνων και Περσών στις Θερμοπύλες το 480 π.Χ., όπως αυτή περιγράφεται στο 7ο βιβλίο των Ιστοριών του Ηροδότου. «Είναι οι λίγοι απέναντι στους πολλούς. Είναι η αυτοθυσία». Αυτός ο συμβολισμός είναι σημαντικότερος από μια «ιστορική ήττα, που η Ιστορία την έκανε νίκη».