Αν θέλει κανείς να δει από κοντά τις πιο δραματικές συνέπειες του πολέμου, η πόλη του Στεπανακέρτ προσφέρει τις χαρακτηριστικότερες εικόνες: εγκαταλελειμμένα μπαλκόνια με απλωμένα ρούχα, περβάζια παραθύρων με φυτά ποτισμένα από τη βροχή, κατοικίδια με περιλαίμια που ψάχνουν τους ιδιοκτήτες τους.
Οι άδειοι δρόμοι της πόλης διαθέτουν ελάχιστες ενδείξεις ότι πριν από 12 ημέρες φιλοξενούσαν 100.000 ανθρώπους. Ολόκληρος ο πληθυσμός των κατοίκων –στην πλειονότητά τους Αρμένιοι– εγκατέλειψε το Στεπανακέρτ μετά την αστραπιαία εισβολή του Αζερμπαϊτζάν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, πριν από μερικές εβδομάδες.
Φοβούμενοι την εθνοκάθαρση, οι κάτοικοι έφυγαν με αυτοκίνητα, λεωφορεία και φορτηγά, παίρνοντας μαζί τους ό,τι μπορούσαν να κουβαλήσουν. Η βρετανική Telegraph οργάνωσε αποστολή και ήταν η πρώτη δημοσιογραφική ομάδα που μπήκε στην πόλη μετά τη μαζική εγκατάλειψή της.
Πριν την εισβολή το Στεπανακέρτ ήταν γεμάτη ζωή – μια ακμάζουσα πόλη με δραστήριους πολίτες. Σήμερα είναι μια πόλη-φάντασμα, με μια απέραντη ερημιά στο κέντρο της, ανάμεσα στην πλατεία Αναγέννησης και το προεδρικό μέγαρο. Η εικόνα είναι αυτή μιας πόλης όπου οι άνθρωποι λες και εξαϋλώθηκαν στη μέση των ασχολιών τους.
Καρέκλες, παιδικά και αναπηρικά καρότσια, κουβέρτες, μισάνοιχτες αποσκευές, μισοφαγωμένα σάντουιτς, μισοάδεια φλιτζάνια καφέ – τα αντικείμενα συνθέτουν την εικόνα μιας ζωής σε κατάσταση παύσης. Μπορεί κανείς να αισθανθεί την επείγουσα κατάσταση που οδήγησε τους κατοίκους σε μια σχεδόν βιβλική έξοδο.
Η απόκοσμη σιωπή διακόπτεται από τον ήχο του αυτοκινήτου της αποστολής της Telegraph, τραβώντας την προσοχή των ζώων που τριγυρνούν άσκοπα στους δρόμους της ερημωμένης πόλης. Καθώς το συνεργείο καταφθάνει στην κεντρική πλατεία Αναγέννησης, η εικόνα θυμίζει σκηνικό από ταινία Αποκάλυψης.
Ο δημοσιογράφος και ο φωτογράφος της εφημερίδας αντιλαμβάνονται το πρώτο δείγμα ανθρώπινης παρουσίας στην πόλη όταν συναντούν μια περίπολο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού που διασχίζει την πόλη ψάχνοντας όσους δεν την εγκατέλειψαν. «Αναζητούμε ηλικιωμένους, ευάλωτους, ανθρώπους που δεν είχαν συγγενείς ή γείτονες για να τους βοηθήσουν» λέει ο Μάρκο Σούτσι, που έχει μόλις φθάσει για να ηγηθεί της ομάδας ταχείας ανάπτυξης του Ερυθρού Σταυρού.
Η αποστολή της Telegraph τον ακολουθεί στο σημείο των επιχειρήσεων, όπου η ομάδα περιθάλπει και φροντίζει ηλικιωμένους ανάπηρους που έμειναν πίσω. «Ακόμη και το προσωπικό του νεκροτομείου έχει φύγει» εξηγεί ο Σούτσι καθώς η ομάδα του προχωρεί σε διευθετήσεις για τον επαναπατρισμό και των νεκρών.
«Εχουμε συνεργαστεί με τις αρχές του Αζερμπαϊτζάν στο παρελθόν και ανυπομονούμε να ξανασυνεργαστούμε μαζί τους, ώστε να μπορέσουμε να παρέχουμε βοήθεια» προσθέτει ο Σούτσι όταν ο δημοσιογράφος τον ρωτάει για την αντιμετώπιση της ομάδας από τους νέους διοικητές της πόλης.
Η πόλη έχει ακόμα παροχή νερού και ρεύματος. Οι εργαζόμενοι στον τομέα της βοήθειας ανησυχούν για τον επερχόμενο χειμώνα και την έλλειψη πρόσβασης στις αγροτικές περιοχές, εξαιτίας πιθανών αντιδράσεων των Αζέρων. Αρμένιοι ακτιβιστές ζητούν από τους δημοσιογράφους να μην τους μαγνητοσκοπήσουν, καθώς επιθυμούν και αυτοί να εγκαταλείψουν την πόλη και δεν θέλουν τα πρόσωπά τους σε βίντεο.
Δυο ηλικιωμένοι επιλέγουν να μιλήσουν στη δημοσιογραφική αποστολή της Telegraph. «Αυτή είναι η πόλη μου, τα εδάφη μας. Δεν θα γίνουν ποτέ δικά τους» λέει θυμωμένος ο πρώτος. Ο δεύτερος είναι πιο συγκαταβατικός: «Θέλω να ζήσω εδώ με όλους, έχω φίλους από το Αζερμπαϊτζάν που μου λένε ότι δεν πρέπει να φύγω, οπότε θα μείνω εδώ».
Κουτάβια περικυκλώνουν την αποστολή, πιθανώς πεινασμένα – κάποια ξαπλώνουν διστακτικά στα πόδια των δημοσιογράφων, γνωρίζοντας ότι δεν είναι οι ιδιοκτήτες τους. Κοντά σε μια ομάδα ρώσων στρατιωτών ένας σκύλος συνεχίζει να περιστρέφεται γύρω από μια συγκεκριμένη καρέκλα, ίσως γιατί εκεί κάθισε για τελευταία φορά ο ιδιοκτήτης του. Τα κατοικίδια εγκαταλείφθηκαν, μαζί με τα διαμερίσματα και τις τοπικές επιχειρήσεις.
Οι οπλές δυο αλόγων που διασχίζουν το κέντρο της πόλης παρέα με τρία σκυλιά διαλύουν την απόκοσμη σιωπή. Αλλά διακρίνεις μια επιφυλακτικότητα στα ζώα – σαν να προσπαθούν να κάνουν ησυχία. Ισως και αυτά να έχουν διαισθανθεί τον τρόμο των κατοίκων του Στεπανακέρτ, που το εγκατέλειψαν φοβούμενοι διώξεις εθνοκάθαρσης.
Επανειλημμένες διαβεβαιώσεις από την πλευρά του Αζερμπαϊτζάν δεν στάθηκαν ικανές να πείσουν τους Αρμένιους να παραμείνουν στην πόλη. Η ομάδα της Telegraph ακούει έναν πυροβολισμό, για να μάθει αργότερα ότι μια κοινή περιπολία στρατιωτών της Ρωσίας και του Αζερμπαϊτζάν δέχθηκε πυροβολισμούς από ένα παράθυρο.
Η αποστολή της βρετανικής εφημερίδας δέχεται εντολή να εγκαταλείψει το ξενοδοχείο της και να μεταβεί στο κοντινότερο αστυνομικό τμήμα. Είναι ξεκάθαρο πως δεν είναι ευπρόσδεκτοι από τη νέα διοίκηση της πόλης. Λίγες ώρες αργότερα, ένα αστυνομικό όχημα τους συνοδεύει, αρχικά εκτός του Στεπανακέρτ και στη συνέχεια εκτός των συνόρων του Καραμπάχ.
Πολλοί Αζέροι ετοιμάζονται να επιστρέψουν στο Ναγκόρνο Καραμπάχ και στα σπίτια τους, από τα οποία εκτοπίστηκαν πριν από 30 χρόνια, όταν δυνάμεις της Αρμενίας κατέλαβαν την περιοχή. Η ζωή θα επιστρέψει στην πόλη-φάντασμα, αλλά ο πόνος της προσφυγιάς θα συνοδεύει τους αρμένιους πρώην κατοίκους της για πολλές γενεές.