Τον περασμένο μήνα, οι Ταλιμπάν έκλεισαν 12.000 ινστιτούτα αισθητικής στο Αφγανιστάν με τη δικαιολογία ότι «δεν σέβονται» τον ισλαμικό νόμο· επιτιθέμενοι στο ένα και μοναδικό μέρος, όπου οι γυναίκες μπορούσαν ακόμα να βρουν δουλειά και να επικοινωνούν μεταξύ τους εκτός σπιτιού, στέρησαν το εισόδημα σε 60.000 γυναίκες, που δούλευαν σε αυτές τις επιχειρήσεις, απαγορεύοντας στην ουσία τις εξόδους των γυναικών από το σπίτι.
Οι σκληροί εκπρόσωποι του θεοκρατικού καθεστώτος του Αφγανιστάν βλέπουν άραγε τα κέντρα ομορφιάς σαν καζάνια γυναικείας ματαιοδοξίας ή μήπως ο στόχος τους ήταν στην πραγματικότητα να εμποδίσουν τις γυναίκες να βιώνουν μια κάποια αίσθηση αλληλεγγύης και δραστηριότητας, έστω κι αν αυτή περιοριζόταν στη φροντίδα του σώματός τους;
Το ζήτημα της επιδίωξης της γυναικείας ομορφιάς, το τι σημαίνει για τις γυναίκες η ομορφιά και πώς κρίνεται από τις κοινωνίες στις οποίες ανήκουν, ιδιαίτερα όταν αυτές οι κοινωνίες τούς αρνούνται την ισότητα, βρίσκεται στο επίκεντρο του βιβλίου της Τζιλ Μπερκ «How to be a Renaissance Woman: The Untold History of Beauty and Female Creativity», που μόλις κυκλοφόρησε.
Πρόκειται για μια ζωντανή νέα ιστορία της κουλτούρας της ομορφιάς την περίοδο της Αναγέννησης στην Ιταλία, που αξιοποιεί το μακιγιάζ σαν εργαλείο για την κατανόηση της κοινωνίας και της γυναικείας εμπειρίας, γράφει o Economist στην παρουσίαση του βιβλίου. Οι άνδρες έλεγχαν τα οικονομικά και την κυβέρνηση· και οι γυναίκες νοιάζονταν για την εμφάνισή τους επειδή «έπρεπε», και όχι επειδή ήταν επιπόλαιες, υποστηρίζει η ιστορικός της Τέχνης και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, Τζιλ Μπερκ. Ομορφιά και δύναμη ήταν αλληλένδετες: μια ελκυστική εμφάνιση πρόσφερε καλύτερες προοπτικές γάμου και κοινωνική θέση.
Τρία λίτρα αίματος από έναν υγιή κοκκινομάλλη άνδρα «όχι μεγαλύτερο από 25 ή 30 ετών» θα μπορούσαν να διορθώσουν το κακό δέρμα, γράφει η Μπερκ η οποία μαζί με τον φυσικό Γουίλσον Πουν δοκίμασαν συνταγές για τον καλλωπισμό του προσώπου, των μαλλιών και του σώματος που χρονολογούνται από τον 15ο έως τον 17ο αιώνα. Τρώγοντας τσουκνίδες μπορούσες να αποκτήσεις ροδαλά μάγουλα, ενώ μια πάστα από μάρμαρο, σιτάρι και βρυωνία (τοξικό φυτό, που λέγεται και ποντικοστάφυλο ή φαρμακιά), θα μπορούσε να λευκάνει το δέρμα. Τα περισσότερα προϊόντα ομορφιάς στην Ιταλία της Αναγέννησης φτιάχνονταν από συστατικά που φαίνονται παράξενα ή ανόητα στα σύγχρονα μάτια, δεν ήταν όμως απλώς για διακόσμηση.
Θα μπορούσαν επίσης να είναι όπλα και ασπίδες. Τα εγχειρίδια γάμου της εποχής συνιστούσαν τον ξυλοδαρμό της γυναίκας και βιβλία με συνταγές καλλυντικών έδιναν συμβουλές για το πώς να κρύψεις το «νεκρό αίμα» από χτυπήματα στο πρόσωπο χρησιμοποιώντας φύλλα άγριας μέντας. Η Τζιοβάνα ντε Γκράντις, μια γυναίκα από τη Ρώμη, κρεμάστηκε μαζί με άλλες τέσσερις γυναίκες επειδή πούλησε ένα δηλητήριο, μεταμφιεσμένο σε προϊόν για την αφαίρεση κηλίδων από την επιδερμίδα, που σκότωσε 46 άνδρες. (Η κυρία Μπερκ πιστεύει ότι οι άντρες μπορεί να κακοποιούσαν τις γυναίκες τους.) Ενας αξιωματούχος υπέθεσε, μάλιστα, ότι με το τοξικό μείγμα της Ντε Γκράντις μπορεί να είχαν σκοτωθεί μέχρι και 500 άντρες, με τον θάνατό τους να έχει αποδοθεί εσφαλμένα στην πανώλη.
Ωστόσο, όπως δήλωσε η Τζιλ Μπερκ στον Observer, «Δεν είναι αλήθεια ότι όλα τα προϊόντα του αναγεννησιακού μακιγιάζ ήταν δηλητηριώδη. Οι συνταγές έχουν πολύ υψηλότερο επίπεδο γνώσεων και δεξιοτήτων από ό,τι είχαμε καταλάβει προηγουμένως. Μια κρέμα προσώπου, που επεξεργαζόμαστε τώρα, έχει στέαρ, το οποίο είναι πρόβειο λίπος. Περιέχει βιταμίνη Ε και αντιοξειδωτικά. Είναι υπέροχη. Χρησιμοποιούσαν μέταλλα για να καταπραΰνουν την ερυθρότητα, τα οποία έχουν επίσης πραγματικά αποτελέσματα. Οπότε, αυτό που διαπιστώνουμε είναι ότι στην πραγματικότητα, τα περισσότερα από αυτά που χρησιμοποιούσαν δεν περιέχουν συστατικά τα οποία τώρα γνωρίζουμε ότι είναι δηλητηριώδη, και τα περισσότερα λειτουργούν πραγματικά».
Η Μπερκ ανακάλυψε, για παράδειγμα, μια συνταγή για κοντίσιονερ τόσο αποτελεσματική στο να τιθασεύει τα μαλλιά, που τώρα πια η πεθερά της δεν χρησιμοποιεί τίποτα άλλο: «Είναι φτιαγμένο από μολόχα, ένα υπέροχο ροζ λουλούδι, φύλλα ιτιάς και σπόρους ψύλλιου. Τα βράζεις όλα μαζί και φτιάχνεις μια μαλακτική κρέμα. Και αρκεί μια πολύ μικρή ποσότητα για να μην πετούν τα μαλλιά», λέει.
Τα καλλυντικά είναι μια μεγάλη βιομηχανία -αξίας 430 δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2022- αλλά πολύ συχνά θεωρούνται ασήμαντα. «Αυτό που κάνουμε με τα μαλλιά, το πρόσωπο και το σώμα μας αντανακλά και επηρεάζει τον κοινωνικό μας κόσμο», υποστηρίζει η κυρία Μπερκ, που αντλεί όλα τα συμπεράσματά της από πρωτογενείς πηγές (πολλές τις μετέφρασε η ίδια από τα ιταλικά), οι περισσότερες από τις οποίες δεν έχουν μελετηθεί σε μεγάλο βάθος προηγουμένως.
Την έρευνά της πυροδότησε το έργο του παθολόγου Τζιοβάνι Μαρινέλο, «Gli Ornamenti delle Donne» («Τα στολίδια των κυριών»), που δημοσιεύτηκε στη Βενετία το 1562. Το βιβλίο, που μεταφράστηκε εκείνη την εποχή στα Αγγλικά, Γαλλικά και Γερμανικά, περιέχει περισσότερες από 1.400 συνταγές ταξινομημένες με τη σειρά για τα μέρη του σώματος, που πρέπει να διορθωθούν.
Στο βιβλίο του Μαρινέλο «τα γυναικεία σώματα παρουσιάζονται ως αιώνια ημιτελή projects», γράφει η Τζιλ Μπερκ. Ο ιταλός γιατρός της Αναγέννησης υποσχέθηκε στις αναγνώστριές του το είδος της σωματικής διάπλασης, που περιγράφουν οι ποιητές και οι ζωγράφοι, όπως το γυναικείο γυμνό του Τιτσιάνο «Αφροδίτη του Ουρμπίνο». Και τους πρόσφερε συνταγές για τη βελτίωση ατελειών όπως οι ραγάδες (οι κυρίες «θα έκαναν καλά» να «αφαιρέσουν αυτό το ελάττωμα μετά τον τοκετό και να κάνουν την κοιλιά τους όπως θα έπρεπε να είναι»), τα γκρίζα μαλλιά (οι γυναίκες με «νεότερους συζύγους» μπορεί να ανησυχούν ιδιαίτερα) και η πλαδαρότητα (πρότεινε να τυλίγεται η ενοχλητική περιοχή με κερί όλη τη νύχτα).
Οι τεχνολογίες την εποχή της Αναγέννησης -ο ολόσωμος καθρέφτης και το τυπωμένο βιβλίο- διαμόρφωσαν απόψεις θηλυκότητας. Το ίδιο κάνουν, ωστόσο, και οι καινοτομίες του 21ου αιώνα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι εφαρμογές επεξεργασίας φωτογραφιών. Σήμερα, οι χρήστες των social media βλέπουν χαρακτηριστικά λειασμένα με μπότοξ και σώματα που έχουν υποστεί photoshop. Με τον ίδιο τρόπο, υποστηρίζει η κυρία Μπερκ, η δημοτικότητα της προοπτικής ενός σημείου και του νατουραλισμού στο σχέδιο σήμαινε ότι οι γυναίκες της Αναγέννησης βομβαρδίζονταν με «ατελείωτες εικόνες ρεαλιστικών γυμνών θεοτήτων σε γλυπτά, πίνακες και εκτυπώσεις».
Τα ξανθά μαλλιά εξιδανικεύτηκαν στην τέχνη και η λεύκανση ήταν συνηθισμένη. Ομως, ως έφηβη, η ζωγράφος Τζιοβάνα Γκαρτζόνι, διάσημη για τα προσεκτικά σχεδιασμένα λουλούδια και τα έντομά της, απεικόνιζε τον εαυτό της σε ένα πορτρέτο ως Απόλλωνα, με ανακατωμένα καστανά μαλλιά. Και η Αρτμισία Τζεντιλέσκι, που κάποτε διακήρυξε «όσο ζω θα έχω τον έλεγχο της ύπαρξής μου», ζωγράφισε τον εαυτό της με παράξενες μαύρες μπούκλες να πλαισιώνουν το πρόσωπό της. Κατά την άποψη της Μπερκ, επέλεξαν να παρουσιάζονται έτσι παίζοντας με τα στερεότυπα, που εξισώνουν τα ατίθασα σκούρα μαλλιά με την «εσωτερική φαντασία… την μελαγχολική δημιουργικότητα και ένα “αντρικό” ταμπεραμέντο».
Με άλλα λόγια, είτε με πινέλο του μακιγιάζ είτε με το πινέλο της ζωγραφικής, οι γυναίκες ήθελαν να ελέγχουν το πώς θα τις έβλεπε και πώς θα τις θυμόταν ο κόσμος…