Στη συνοικία Σανιτά της Νάπολης, μοτοποδήλατα τρέχουν στους πλακόστρωτους δρόμους γύρω από τις τοπικές αγορές, ενώ ντόπιοι και επισκέπτες σχηματίζουν ουρές για μερικές από τις καλύτερες πίτσες του κόσμου. Πριν από περίπου 2.000 χρόνια, ωστόσο αυτή η ζωντανή γειτονιά της Νάπολης, μιας από τις αρχαιότερες συνεχώς κατοικημένες πόλεις στον κόσμο, ήταν ένα πολύ διαφορετικό μέρος.
Αυτή η γειτονιά ακριβώς έξω από τα τείχη της Νεάπολης, της ελληνικής πόλης η οποία ήταν τόσο σεβαστή ώστε ακόμη και οι Ρωμαίοι επέτρεψαν την άνθιση του ελληνιστικού πολιτισμού της, ήταν κάποτε μια λοφώδης περιοχή με μαλακά πετρώματα τέφρας, γράφει στο περιοδικό Smithsonian η δημοσιογράφος και συγγραφέας Τζούλια Μπάκλεϊ, η οποία είναι εγκατεστημένη στη Βενετία.
Εδώ και αιώνες στην ιταλική χερσόνησο άνθρωποι διαφόρων πολιτισμών έσκαβαν την τέφρα και σκάλιζαν τάφους, χώρους λατρείας, ακόμη και κατοικίες σε στυλ σπηλιάς. Η Σανιτά δεν διαφέρει: οι έλληνες κάτοικοι της αρχαίας Νεάπολης χρησιμοποιούσαν αυτή την περιοχή, λίγο έξω από τα τείχη της πόλης, ως νεκρόπολη. Οι δρόμοι που σήμερα σφύζουν από ζωή ήταν τότε μονοπάτια, σκαλισμένα σαν ποτάμια ανάμεσα σε λόφους από τέφρα. Καθώς οι Ελληνες έχτιζαν μεγάλους οικογενειακούς τάφους, αυτά τα μονοπάτια έγιναν αυτοσχέδιοι δρόμοι σε μια πόλη νεκρών.
Θαμμένη, τελικά, μετά από μια σειρά φυσικών καταστροφών, η ακριβής έκταση της νεκρόπολης εξακολουθεί να είναι ασαφής. Αλλά ο Λουίτζι Λα Ρόκα, επικεφαλής της Soprintendenza, μιας κρατικής υπηρεσίας που έχει επιφορτιστεί με την επίβλεψη της αρχαιολογικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της Νάπολης, λέει ότι θα πρέπει να είχε «δεκάδες» τάφους. Πολλαπλές σοροί αναπαύονταν σε κάθε τάφο, ωστόσο παραμένει άγνωστο το αν ανήκαν σε οικογένειες ή ήταν μέλη πολιτιστικών και πολιτικών ομάδων.
Σε χρήση, από τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. έως τις αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ., πρώτα από τους Ελληνες και μετά από τους Ρωμαίους, ο αρχαιολογικός χώρος είναι «ένας από τους πιο σημαντικούς» στη Νάπολη, τονίζει ο Λουίτζι Λα Ρόκα. Και το ερχόμενο καλοκαίρι, σύμφωνα με το δημοσίευμα της Τζούλια Μπάκλεϊ στο Smithsonian, ένα μικρό τμήμα του χαμένου για πολλά χρόνια νεκροταφείου πρόκειται να ανοίξει για πρώτη φορά στο κοινό, ρίχνοντας νέο φως στην ιστορία της Νάπολης και την αρχαία ελληνική τέχνη.
Οπως αναφέρει η Corriere di Napoli, μέχρι τη δεκαετία του 1960, οπότε πραγματοποιήθηκε γενική επισκευή του αποχετευτικού συστήματος της περιοχής, η κοιλάδα, στην οποία είναι χτισμένη η Σανιτά, πλημμύριζε από τη λεγόμενη «λάβα των παρθένων»: δεν πρόκειται για την ηφαιστειακή λάβα, που κατέστρεψε την κοντινή Πομπηία, αλλά για λάσπη και βράχους, που ξεκόλλησαν από τους πορώδεις λόφους κατά τη διάρκεια βροχοπτώσεων και κάλυψαν με στρώματα ιζήματος τη νεκρόπολη. Αιώνες αργότερα, τον 16ο αιώνα, πάνω από αυτή τη θάλασσα της λάσπης υψώθηκε η συνοικία Σανιτά.
Οι τέσσερις διώροφοι τάφοι, που θα αποκαλυφθούν στο κοινό, βρίσκονται σχεδόν 12 μέτρα κάτω από τη Βία ντέι Κρισταλίνι (Via dei Cristallini), τον δρόμο όπου βρίσκεται το παλάτι του 19ου αιώνα της αριστοκρατικής οικογένειας ντι Ντονάτο. Στον επάνω θάλαμο κάθε τάφου, ρωμαϊκές επιτύμβιες τεφροδόχοι είναι τοποθετημένες σε κόγχες πάνω από παγκάκια λαξευμένα για τους έλληνες πενθούντες, ενώ στον κάτω θάλαμο, αναπαύονταν πτώματα της ελληνιστικής περιόδου. Και οι δύο θάλαμοι ήταν γεμάτοι με αγάλματα, ίσως προγόνων, και γλυπτά αυγά και ρόδια, σύμβολα της ανάστασης. Στην αρχαιότητα, οι επάνω θάλαμοι ήταν στο επίπεδο του δρόμου, ενώ οι ταφικοί χώροι ήταν υπόγειοι.
Στο «Υπόγειο της οδού Κρισταλίνι» (Ipogeo dei Cristallini), όπως ονομάστηκε η αρχαία νεκρόπολη από σύγχρονους ερευνητές, οι τοίχοι των τάφων είναι ζωγραφισμένοι με γιρλάντες, πίνακες trompe l’oeil και ονόματα χαραγμένα στα Ελληνικά. Στον καλύτερα διατηρημένο θάλαμο, μια γοργόνα με άγρυπνο μάτι είναι έτοιμη να διώχνει αιωνίως τους εχθρούς.
«Νιώθεις μεγάλη συγκίνηση, όταν κατεβαίνεις στα σπλάχνα μιας πόλης, που είναι τόσο ζωντανή από πάνω, και βλέπεις κάτι όπως το άφησαν τον πρώτο αιώνα», λέει ο Λα Ρόκα. Η νεκρόπολη ήταν από τους πρώτους αρχαιολογικούς χώρους, που επισκέφτηκε μετά την ανάληψη της θέσης του το 2019, επιθυμώντας να δει αν υπήρχε κάποιος τρόπος να τον ανοίξει στο κοινό.
«Οι τάφοι είναι σχεδόν τέλεια συντηρημένοι και είναι μια άμεση, ζωντανή απόδειξη των δραστηριοτήτων στην ελληνιστική εποχή», προσθέτει ο επικεφαλής της Soprintendenza. «Ηταν ένας από τους πιο σημαντικούς και πιο ενδιαφέροντες χώρους, τον οποίο πίστευα ότι η Soprintendenza έπρεπε να ανοίξει στο κοινό». Ευτυχώς, οι ιδιοκτήτες του χώρου ήταν σύμφωνοι.
Τον 18ο αιώνα, εργάτες ανοίγοντας μια τρύπα στον κήπο που υπήρχε από πάνω, πιθανότατα σκόνταψαν στους τάφους, και κατέστρεψαν τον διαχωριστικό τοίχο μεταξύ δύο θαλάμων. Η ανακάλυψη ξεχάστηκε γρήγορα, για να ανοίξει επίσημα το 1889, όταν ο βαρόνος Τζιοβάνι ντι Ντονάτο, πρόγονος των σημερινών ιδιοκτητών, έσκαψε στον κήπο αναζητώντας μια πηγή νερού για το παλάτι του.
Μέχρι τότε, η Σανιτά είχε υποστεί πολλαπλούς μετασχηματισμούς: από Νεκρόπολη της Magna Graecia, της επικράτειας των αρχαίων ελληνικών αποικιών στη νότια Ιταλία και τη Σικελία, μετατράπηκε σε φτωχό προάστιο έξω από τα τείχη της τότε ιταλικής Νάπολης, και στη συνέχεια σε έναν πλούσιο θύλακα στην κορφή ενός λόφου από τέφρα, κάτω από το Ανάκτορο του Κάποντιμόντε, τη θερινή κατοικία και κυνηγετικό περίπτερο των Βουρβόνων, και ένα από τα δύο βασιλικά ανάκτορα της Σικελίας.
Γνωρίζοντας ότι είχε ανακαλύψει κάτι σημαντικό, ο βαρόνος ντι Ντονάτο ανέσκαψε ιδιωτικά τους τάφους, χτίζοντας μια σκάλα κάτω από την αυλή του παλατιού. Οι αρχαιολόγοι αφαίρεσαν τα περισσότερα από τα περίπου 700 αντικείμενα, που βρέθηκαν στο υπόγειο νεκροταφείο, μεταξύ άλλων τεφροδόχους, κεραμικά και αγαλματίδια. Η οικογένεια κράτησε μερικά και τα υπόλοιπα τα δώρισε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης (MANN) και στη Soprintendenza για φύλαξη.
Ιστορικοί μελέτησαν τον χώρο, καταγράφοντας ανεκτίμητες περιγραφές των τοιχογραφιών, οι οποίες έκτοτε έχουν φθαρεί. Ανέκτησαν επίσης ανθρώπινα λείψανα αδιευκρίνιστης προέλευσης. Σήμερα, τα οστά των τάφων θα μελετηθούν για να εξακριβωθεί η ηλικία και το ιατρικό ιστορικό των ιδιοκτητών τους πριν ενταφιαστούν σε ξεχωριστό νεκροταφείο, μεταδίδει από τη Νάπολη η Τζούλια Μπάκλεϊ.
Οι τάφοι έμειναν τα επόμενα 120 χρόνια κλειδωμένοι κάτω από την κρυφή πόρτα στην αυλή των Ντι Ντονάτο. Η ιστορία κυκλοφορούσε από στόμα σε στόμα, αλλά ήταν απρόσιτοι στο κοινό. Χάρη στην Αλεσάντρα Καλίζε, ωστόσο, που παντρεύτηκε απόγονο του Ντι Ντονάτο, αυτό θα αλλάξει σύντομα. Κάθε τόσο η Καλίζε ξεναγούσε τους επισκέπτες της στο αρχαίο νεκροταφείο κάτω από το σπίτι της οικογένειας. «Αλλά πριν από 20 χρόνια», λέει στο Smithsonian, «πήγαμε στο MANN για να δούμε την “αίθουσά” μας [όπου εκτίθενται τα ευρήματα της Βία Κρισταλίνι] και με πλημμύρισε συγκίνηση. Ηταν ξεκάθαρο ότι ήταν σημαντικό να το ανοίξουμε».
Μετά από μια δεκαετία, που έζησαν εκτός Νάπολης, η Αλεσάντρα Καλίζε και ο σύζυγός της Τζαμπιέρο Μαρτουσέλι – ξενοδόχος και μηχανικός, αντίστοιχα- έκαναν σχέδια για το άνοιγμα της νεκρόπολης στο κοινό. Το 2018, υπέβαλαν με επιτυχία αίτηση για περιφερειακή χρηματοδότηση, και έπεισαν τη ιταλική κρατική υπηρεσία Instituto Centrale Per Il Restauro (ICR) να αναλάβει την επίβλεψη το έργου.
Είναι ένας μοναδικός αρχαιολογικός χώρος, λέει η Φεντερίκα Τζιακομίνι, η οποία ήρθε από τη Ρώμη για να επιβλέπει τις έρευνες του ICR. «Η αρχαία ελληνική ζωγραφική έχει χαθεί σχεδόν εντελώς, ακόμη και στην Ελλάδα, δεν έχει απομείνει σχεδόν τίποτα», προσθέτει. «Σήμερα έχουμε την αρχιτεκτονική και τη γλυπτική ως μαρτυρία της ελληνικής τέχνης, αλλά γνωρίζουμε από πηγές ότι η ζωγραφική ήταν εξίσου σημαντική. Παρόλο που πρόκειται για διακοσμητική, όχι απεικονιστική ζωγραφική, είναι πολύ εκλεπτυσμένη. Είναι λοιπόν ένα πολύ ασυνήθιστο πλαίσιο, σπάνιο και ιδιαίτερα πολύτιμο».
Ο διευθυντής του μουσείου MANN Πάολο Τζουλιερίνι συμφωνεί. Ως φροντιστής χιλιάδων αντικειμένων από την Πομπηία, γνωρίζει καλά αυτό που θεωρεί «ανισορροπία» στον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος αντιλαμβάνεται τη Νάπολη και τους γείτονές της. Αν και τα ερείπια της Πομπηίας και του Ερκουλάνουμ στην Καμπανία της Ιταλίας μπορεί να οδηγήσουν τους σύγχρονους παρατηρητές να τη δουν ως μια τυπικά ρωμαϊκή περιοχή, ο Τζουλιερίνι υποστηρίζει ότι η Νεάπολη ήταν «πολύ πιο σημαντική» από αυτές τις δύο πόλεις, ένα ελληνικό κέντρο αριστείας που «παρέμεινε ελληνικό μέχρι τον 2ο αιώνα μΧ», τονίζει.
Επιπλέον, λέει, η ποιότητα των τάφων της Βία ντέι Κρισταλίνι είναι τόσο εξαιρετική, που επιβεβαιώνει την υψηλή θέση της Νεάπολης στην περιοχή της Μεσογείου. Είναι πιο κοντά σε ζωγραφισμένους τάφους, που βρέθηκαν στην πατρίδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τη Μακεδονία, που σημαίνει ότι «ανατέθηκαν από τη ναπολιτάνικη ελίτ απευθείας πιθανώς σε μακεδόνες τεχνίτες». Και ο διευθυντής του μουσείου της Νάπολης προσθέτει: «Το “Υπόγειο” μας διδάσκει ότι η Νάπολη ήταν μια κορυφαία πολιτιστική πόλη στην [αρχαία] Μεσόγειο»..
Ο τάφος C είναι ο καλύτερα διατηρημένος από τους τέσσερις, με αυλακωτούς κίονες εκατέρωθεν της εισόδου του. Δώδεκα σκαλοπάτια βαμμένα με κόκκινο χρώμα οδηγούν στον νεκροθάλαμο, όπου έξι κοίλες σαρκοφάγοι το ύψος των οποίων φθάνει μέχρι τους γοφούς -σμιλεμένες στην τέφρα σε σχήμα κρεβατιού- στηρίζονται σε κόκκινο και λευκό πάτωμα. Τα προσεκτικά σμιλεμένα πόδια των σαρκοφάγων είναι ζωγραφισμένα με γεωμετρικά και λουλουδάτα μοτίβα σε έντονα χρώματα κόκκινα, μουσταρδί και σκούρα μπλε· πάνω σε κάθε σαρκοφάγο-κρεβάτι ήταν τοποθετημένα μαξιλάρια (επίσης σκαλισμένα από τέφρα), που εξακολουθούν να είναι παχουλά, με κίτρινες, βιολετί και τιρκουάζ ρίγες, ενωμένες μεταξύ τους με κόκκινα hatchings (τεχνική με γραμμούλες) που μιμούνται σταυροβελονιές με κλωστές.
«Αυτά ήταν πολύτιμα χρώματα», λέει η συντηρήτρια Μελίνα Παγκάνο, δείχνοντας το αιγυπτιακό μπλε και την ώχρα που χρησιμοποιήθηκαν για τη βαφή των μαξιλαριών. Η Παγκάνο και ο συνάδελφοί της στο ROMA Consorzio πειραματίστηκαν κατά τη διαδικασία συντήρησης καθαρίζοντας μικροσκοπικά τμήματα των μαξιλαριών από τέφρα με λέιζερ. «Το απίστευτο με αυτό τον χώρο είναι ότι ήταν ολόκληρος σκαλισμένος σε τέφρα», λέει η ιταλίδα συντηρήτρια. «Δεν πήραν σαρκοφάγους να τις βάλουν εκεί, σκάλισαν [την αίθουσα και το περιεχόμενό της] στην πλαγιά του λόφου».
Το μοναδικό πράγμα που υπάρχει στον θάλαμο και δεν είναι σκαλισμένο επί τόπου, είναι το κεφάλι μιας μέδουσας σε φυσικό μέγεθος, σμιλεμένο σε σκούρο βράχο (πιθανόν ασβεστόλιθο) και στερεωμένο στον τοίχο απέναντι από την είσοδο.
Προς το παρόν ακόμα στριμωγμένο στη λάσπη, το μυθολογικό τέρας έχει μάτια βαμμένα με κολ (κάρβουνο με το οποίο έβαφαν παραδοσιακά οι γυναίκες τα μάτια τους) και ροδαλά μάγουλα, και είναι στεφανωμένο με μπούκλες που καταλήγουν σε πρόσωπα φιδιών. Κρέμεται πάνω από τους νεκρούς, με ένα φωτεινό φωτοστέφανο από μπλε, κίτρινα και κόκκινα χρώματα. Μινιατούρες μέδουσας ήταν σκαλισμένες στους ιωνικούς κίονες, που φαινομενικά στηρίζουν τον θάλαμο, ως «μαγικά» σύμβολα προστασίας, σύμφωνα με τον Πάολο Τζουλιερίνι.
Οι τοιχογραφίες του τάφου C κρύβουν κι άλλες εκπλήξεις: καταπράσινες γιρλάντες, που μοιάζουν να κρέμονται από τους κίονες, αρχαία τελετουργικά σκεύη και βάζα δίπλα σε αναμμένα κηροπήγια, και θάμνοι που φαίνεται να είναι δάφνες. Υπάρχουν δύο μικροσκοπικές φιγούρες (που αργοσβήνουν και θα χαθούν), που προσέχουν τους νεκρούς της Νεάπολης: ο θεός Διόνυσος και η Αριάδνη, η θνητή στην οποία ο θεός χάρισε την αθανασία. Ακόμη, αρχαία ελληνικά ονόματα χαραγμένα στους τοίχους πάνω από τις σαρκοφάγους απαριθμούν τους ανθρώπους που πιθανότατα θάφτηκαν εκεί.
Τα ζωγραφισμένα έργα ήταν σε καλύτερη κατάσταση όταν ανακαλύφθηκαν για πρώτη φορά. Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του 19ου αιώνα, όμως, οι εργάτες άνοιξαν τέσσερις τρύπες για να αερίσουν τους τάφους, αφήνοντας κατά λάθος να μπει η «λάβα των παρθένων», που συνέχιζε να πλημμυρίζει την περιοχή. Πιθανές πρώιμες προσπάθειες καθαρισμού της λάσπης στον τάφο Α κατέστρεψαν επίσης τις τοιχογραφίες, λέει η Φεντερίκα Τζιακομίνι, η οποία επιβλέπει τις εργασίες.
Τα επόμενα βήματα της ομάδας των αρχαιολόγων περιλαμβάνουν την κάλυψη των τεσσάρων οπών (αλλά όχι το σφράγισμά τους, καθώς αυτό θα αποσταθεροποιούσε το περιβάλλον) και τη συνεχή παρακολούθηση των επιπέδων θερμοκρασίας και υγρασίας. Μέχρι τον Ιούνιο, οι ερευνητές θα έχουν συλλέξει δεδομένα ενός έτους, τα οποία θα τους επιτρέψουν να ξεκινήσουν την αποκατάσταση των τοιχογραφιών και να προχωρήσουν στο άνοιγμα μικρού μέρους του χώρου το κοινό.
«Δεν πρόκειται για έναν αρχαιολογικό χώρο τον οποίο αποκαθιστάς, κάνεις όμορφο και μετά τον ανοίγεις», λέει η Τζιακομίνι. «Θα είναι ένα έργο σε εξέλιξη και θα χρειαστεί συνεχής παρακολούθηση και συντήρηση».
Ακόμη, οι ειδικοί σχεδιάζουν να παρακολουθούν προσεκτικά το πώς η παρουσία των επισκεπτών θα επηρεάζει τη θερμοκρασία και την υγρασία, που μέχρι στιγμής έχουν παραμείνει σταθερές, με μόνο εποχιακές διακυμάνσεις. Ο φωτισμός είναι επίσης ζωτικής σημασίας: Ενας από τους κύριους λόγους για τους οποίους το υπόγειο έχει επιβιώσει τόσο καλά είναι λόγω της έλλειψης φυσικού φωτός, το οποίο ενθαρρύνει την ανάπτυξη μικροοργανισμών. (Για παράδειγμα, τα δυνατά φώτα προκάλεσαν μυκητιάσεις που κατέστρεψαν τις περίφημες τοιχογραφίες παλαιολιθικής εποχής στο σπήλαιο Λασκώ στη Γαλλία, το οποίο έκλεισε για το κοινό το 1963).
Ωστόσο, παρά τις πιθανές παγίδες, όλοι όσοι συμμετέχουν στο project είναι αποφασισμένοι να μοιραστούν τον χώρο με τον κόσμο, γράφει στο Smithsonian η Τζούλια Μπάκλεϊ. Και αν προκύψουν προβλήματα θα προχωρήσουν στη δημιουργία αντιγράφου του χώρου με πολυμέσα, όπως δήλωσε ο Λα Ρόκα.
Σύμφωνα με το πλάνο, οι πρώτοι επισκέπτες αναμένονται το καλοκαίρι του 2022. Το MANN, εν τω μεταξύ, θα εμφανίσει τα ευρήματα της Νεκρόπολης Κρισταλίνι σε ένα τμήμα της έκθεσης «Napoli Antica» που αναμένεται να ανοίξει τον Οκτώβριο. Η Soprintendenza, από την πλευρά της, εργάζεται για να κατανοήσει περισσότερο την ιστορία του αρχαιολογικού χώρου. Σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Vanvitelli της κοντινής πόλης Καζέρτα, το προσωπικό ερεύνησε σωρούς χώματος, που είχαν εκτοπιστεί κατά τις αρχικές ανασκαφές, αποκαλύπτοντας το πέτρινο κεφάλι ενός σάτυρου και θραύσματα αρχαίων πυλώνων, που χρονολογούνται τον 3ο αιώνα π.Χ.
Για την Αλεσάντρα Καλίζε, τέλος, η οποία περιγράφει τον εαυτό της ως «θεματοφύλακα» και όχι ως ιδιοκτήτρια, το άνοιγμα του χώρου στον κόσμο είναι τεράστια ευθύνη. «Αγαπώ και σέβομαι τη Σανιτά», λέει. «Αυτό δεν αφορά εμάς … Απλώς το φροντίζουμε για τη Νάπολη», είπε στη Τζούλια Μπάκλεϊ.