Το «Σκηνές από έναν γάμο» του Ινγκμαρ Μπέργκμαν, ταινία δωματίου, αν όχι χαμηλών τόνων, σίγουρα χαμηλού προϋπολογισμού, έκανε πάταγο όπου και αν προβλήθηκε τη δεκαετία του 1970. Οπως και το «Φάννυ και Αλέξανδρος» του 1982, αρχικά ήταν σειρά, η οποία προβλήθηκε το 1973 στη σουηδική τηλεόραση και τον επόμενο χρόνο ο διάσημος σουηδός σκηνοθέτης μόνταρε τα επεισόδια για τον κινηματογράφο.
Το έργο βασίστηκε στην ιστορία αγάπης της Μαριάνας και του Γιόχαν, τους οποίους υποδύονται οι αγαπημένοι ηθοποιοί του Μπέργκμαν, Λιβ Ούλμαν και Ερλαντ Γιόζεφσον. Ο γάμος τους φαινομενικά είναι τέλειος. Ο Γιόχαν είναι καθηγητής πανεπιστημίου και η Μαριάνα δικηγόρος που ειδικεύεται σε διαζύγια. Ενα βράδυ τους επισκέπτεται ένα φιλικό τους ζευγάρι, που βρίσκεται στα πρόθυρα του διαζυγίου, και είναι σαν να βλέπουν να διαγράφεται μπροστά τους και το δικό τους μέλλον. Η εξέλιξη της σχέσης τους είναι επώδυνη, δεν κατακτούν με ευκολία την ελευθερία τους, ωστόσο στο τέλος αυτοί οι «τέλειοι» άνθρωποι απελευθερώνονται από τα δεσμά των συμβάσεων στα οποία έχουν παγιδευτεί, με μια νίκη γνήσια και θριαμβευτική.
Και τώρα, μια νέα σειρά αμερικανικής προέλευσης, αυτή τη φορά γυρισμένη για την πλατφόρμα HBO (προβάλλεται κάθε Δευτέρα από τη Vodafone TV) μεταφέρει στην εποχή μας το αριστούργημα του Μπέργκμαν. «Ηταν πολύ πολιτικό και πολύ επαναστατικό», λέει στον Guardian για το έργο του Μπέργκμαν ο Χαγκάι Λέβι, ο ισραηλινός σκηνοθέτης που υπογράφει τη σειρά του HBO, με την Τζέσικα Τσαστέιν και τον Οσκαρ Αϊζακ στους πρωταγωνιστικούς ρόλους. «Και πολύ εξωφρενικό για την εποχή του, που ακόμη και το άκουσμα της λέξης “διαζύγιο” προκαλούσε σοκ».
Στο αριστούργημα του Ινγκμαρ Μπέργκμαν, το ζευγάρι συνθλίβεται από το βάρος της φαινομενικής τελειότητάς του, και όταν παραιτούνται από αυτή, μοιάζουν πολύ χειραφετημένοι και πρωτοποριακοί. Δεν ήταν μια επανάληψη του Ιψεν, ένα μήνυμα από το «Το σπίτι με τις κούκλες» («είναι οk να εγκαταλείπεις τους κακούς ανθρώπους»), αλλά κάτι που προκάλεσε πολύ μεγαλύτερους σεισμούς, τη δεκαετία του 1970 τουλάχιστον. Το θέμα είναι ότι μερικές φορές κανένας από τους δύο δεν είναι κακός, απλώς δεν είναι ο εαυτός του μέχρι να χωρίσουν.
Η ταινία κέρδισε πολυάριθμα βραβεία, θεωρήθηκε μάλιστα υπεύθυνη για την αύξηση του αριθμού των διαζυγίων στη Σουηδία και σε όλη την Ευρώπη. Μπορεί μια ταινία να έχει τόσο μεγάλη απήχηση; Ή μήπως ο κινηματογράφος δεν οδηγεί τις εξελίξεις, αλλά αποτυπώνει την αλλαγή των κανόνων; αναρωτιέται η Ζόε Γουίλιαμς, του Guardian.
Ωστόσο η επιρροή του ήταν αναμφισβήτητη: από τα «Παντρεμένα ζευγάρια» (1992) του Γούντι Αλεν μέχρι το «Πριν τα μεσάνυχτα» (2013) του Ρίτσαρντ Λίνκλεϊτερ, οι επόμενες ταινίες για τις σχέσεις των ζευγαριών βασίστηκαν στην ταινία του Μπέργκμαν. Ο σουηδός σκηνοθέτης εξακολουθεί να στοιχειώνει και πιο πρόσφατα έργα, όπως η «Ιστορία γάμου» (2019) του Νόα Μπάουμπακ και το εμφυλιοπολεμικό «Malcolm & Marie» (2021) του Σαμ Λέβινσον, και τα δύο του Netflix. Ωστόσο, είναι η πρώτη φορά που ένας σκηνοθέτης κάνει το ριμέικ της σουηδικής σειράς «τηρώντας τη δομή κάθε σκηνής», όπως εξηγεί ο Λέβι τηλεφωνικά από το Τελ Αβίβ στη Ζόε Γουίλιαμς. Παρ’ όλα αυτά, το συμπέρασμα ποτέ δεν ήταν πιο διαφορετικό, γράφει η βρετανή δημοσιογράφος.
Ο Λέβι κράτησε μεν τη δομή, αλλά ο σκοπός του δεν ήταν να μείνει προσκολλημένος στο αρχικό σενάριο. Στην αρχή της νέας σειράς, η Μίρα και ο Τζόναθαν μιλούν για τον γάμο τους σε έναν φοιτητή, που κάνει το διδακτορικό του.
Και οι δύο ερμηνείες είναι δυνατές, ειδικά όταν παρατηρείς τη οδύνη στο πρόσωπο του Αϊζακ καθώς η Τσαστέιν απομακρύνεται –η σκιά του τρόμου στο βλέμμα του, όταν τρώει τη μακαρονάδα του και νομίζει ότι βλέπει αηδία στην έκφρασή της– είναι τόσο ακριβής, που σε κάνει να αποστρέφεις κι εσύ το βλέμμα σου. Φήμες, μάλιστα, λένε ότι η Τσαστέιν έκλαιγε κάθε μέρα στα γυρίσματα.
Η Τσαστέιν είναι αυτή που φεύγει, «και τη στιγμή που την έκανα να φύγει, αμέσως ένιωσα πιο κοντά της», θυμάται ο Λέβι. «Ενιωσα ότι κατάλαβα την απόγνωσή της και την ανάγκη της». Εκτός, όμως από την αντιστροφή της δυναμικής των φύλων –η Μίρα φέρνει τα λεφτά στο σπίτι και ο Τζόναθαν φροντίζει τα παιδιά– ο Λέβι έχει αντιστρέψει κάτι πολύ πιο θεμελιώδες: «Ο Μπέργκμαν μίλησε για το τίμημα του γάμου, ήθελε να πει, βασικά, ότι ο γάμος σκοτώνει την αγάπη. Εγώ θέλω να μιλήσω για το τίμημα του χωρισμού. Δεν νομίζω ότι μιλάμε αρκετά για το πόσο δύσκολο και τραυματικό είναι το να χωρίζουμε», λέει.
Το έργο της κοινωνιολόγου Εύα Ιλούζ τον έκανε να σκεφτεί διαφορετικά για το κόστος του χωρισμού. «Είχα χωρίσει δύο φορές, (αλλά) δεν είχα σκεφτεί πολύ την τραυματική πλευρά του χωρισμού και του διαζυγίου μέχρι να διαβάσω το “Τέλος της αγάπης”», λέει αναφερόμενος στο βιβλίο της Ιλούζ, «πώς επηρεάζει ο χωρισμός και τους δύο τόσο ψυχολογικά όσο και σωματικά, πόσο δύσκολο είναι να εμπιστευτείς και να αγαπήσεις ξανά, πόσος χρόνος χρειάζεται για να αναρρώσεις».
Αναμενόμενο ήταν, φυσικά, ότι μια διερεύνηση του γάμου το 2021 θα ήταν διαφορετική σε σχέση με το 1973. Ο θεσμός έχει αλλάξει. Οπως λέει ο Λέβι, «σκέφτομαι πως όταν μπαίνεις τώρα σε έναν γάμο, γνωρίζεις ότι το συμβόλαιο δεν είναι πλέον οριστικό. Είμαστε μαζί μέχρι ο ένας από τους δύο να αισθανθεί ότι δεν του κάνει πια. Και οι δύο χαρακτήρες γνωρίζουν ότι μπορεί να είναι προσωρινό».
Η Μίρα και ο Τζόναθαν είναι, για λίγο τουλάχιστον, το «τέλειο» ζευγάρι: ευτυχισμένοι γονείς, με την υψηλών προδιαγραφών κουζίνα τους, όπου συζητούν σεβόμενοι απόλυτα ο ένας τον άλλο. Εχουν δύο φίλους, την Κέιτ και τον Πίτερ, που σε αντίθεση με αυτούς, είναι μη μονογαμικό (polyamorous) ζευγάρι με παιδιά. «Η Κέιτ λέει ότι είναι πολύ περήφανη που τα παιδιά της μπορούν να τη βλέπουν να αναζητά τη δική της ευτυχία και την αυτοπραγμάτωση», λέει ο Λέβι. «Το έγραψα πολύ ειρωνικά, αλλά θεωρήθηκε (από τους κριτικούς) ως ένας πολύ ειλικρινής και πολύ ωραίος μονόλογος, πολύ πειστικός».
Η αναζήτηση της ευτυχίας καταστρέφει εντελώς όλες τις σχέσεις στις «Σκηνές από ένα γάμο» του Χαγκάι Λέβι, είτε είναι μονογαμικές είτε όχι. Η αυτοπραγμάτωση είναι άλλος ένας τροχός στο άρμα του καταναλωτισμού, ένα είδος απερίσκεπτης τάσης για ικανοποίηση, για τον Λέβι: «Αλλάζεις το iPhone σου, σε ενθαρρύνουν να αναζητήσεις ένα καινούργιο. Γιατί να μην είναι και ο γάμος μέρος αυτού; Γιατί να μην ψάξω για καλύτερο μοντέλο;», λέει.
Ο Χαγκάι Λέβι έχει μια καριέρα δεκαετιών τόσο στο Ισραήλ όσο και στις ΗΠΑ, μεταφέροντας με άνεση ιδέες από τη μια χώρα στην άλλη. Για παράδειγμα, έχει κάνει τη μεταφορά της ισραηλίτικης σειράς «BeTipul» στο εξαιρετικό «In Treatment» (το είδαμε στην Ελλάδα με τίτλο «Μαθήματα Ψυχολογίας»), με πρωταγωνιστή τον Γκάμπριελ Μπερν στον ρόλο του ψυχοθεραπευτή Πολ Γουέστον. Αναγνωρίζει, λοιπόν, με έκπληξη και ο ίδιος ότι η αναζήτηση της ευτυχίας είναι μια ιδέα αμερικανική. Ωστόσο με τις «Σκηνές από έναν γάμο» καταλήγει σε κάτι μάλλον αποπροσανατολιστικό: ακόμα κι αν πρόκειται για αμερικανική παραγωγή, με αμερικανικό καστ, έχει ευρωπαϊκή ευαισθησία. «Για μένα, είναι αμερικανικό, για εσάς το ίδιο. Για εκείνους, όμως, δεν είναι αρκετά αμερικανικό», παρατηρεί.
Μάλλον, βρίσκεται κάπου ανάμεσα στα δύο, με την επιρροή του πρωτοτύπου –η νέα σειρά υποκινήθηκε από τον γιο του Μπέργκμαν– σε συνδυασμό με τη σκηνοθετική εμπειρία του Λέβι να δημιουργεί κάτι πολύ αναγνωρίσιμο.
Οσον αφορά την αισθητική, περιγράφει το πρωτότυπο έργο ως «σχεδόν άσχημο, ο κινηματογραφιστής (του Μπέργκμαν) το χαρακτήριζε πάντα το πιο άσχημο έργο του» και παραδέχεται ότι «Δεν ήταν ότι ήθελα να το κάνω πιο όμορφο, αλλά είχα περισσότερα χρήματα». Η βασική οπτική διαφορά είναι ότι η νέα σειρά λαμβάνει χώρα εξ ολοκλήρου στο σπίτι της Μίρα και του Τζόναθαν, με έναν ρεαλισμό που θυμίζει ένα μεταγενέστερο ριζοσπαστικό σκανδιναβικό κίνημα: το «Δόγμα 95» ήταν ένα μανιφέστο αυστηρών κανόνων για τον τρόπο κινηματογραφικής αφήγησης και αισθητικής, στο οποίο πρωτοστάτησαν τη δεκαετία του 1990 οι Λαρς φον Τρίερ και Τόμας Βίντερμπεργκ. (Δείτε το trailer της νέας σειράς)
«Είναι χρήσιμο για μένα να έχω κανόνες», λέει ο ισραηλινός σκηνοθέτης. «Να πω, αυτό είναι το πεδίο σου, στη συνέχεια είσαι ελεύθερος να παίξεις όπως θέλεις μέσα σε αυτά τα όρια. Πιθανώς επειδή ήμουν και ο ίδιος θρησκευόμενος. Μέχρι τα 20 μου χρόνια ήμουν ορθόδοξος εβραίος», αποκαλύπτει στη Ζόε Γουίλιαμς. Το ιστορικό του αντανακλάται στον ήρωά του, τον Τζόναθαν, ο οποίος μεγάλωσε ως ορθόδοξος εβραίος και κρατά τη χαμένη πίστη του σαν κλειδί για την ταυτότητά του. Η χαμένη θρησκεία και τα κατάλοιπα των κανόνων απειλούν το κυνήγι της ευτυχίας, την οποία ο Λέβι περιγράφει –σύμφωνα με την Ιλούζ– ως τη «ρηχή ελευθερία» μας.
Εύλογα ίσως θα περίμενε κανείς ότι οι «Σκηνές από έναν γάμο» θα ήταν ένα σύγχρονο ριμέικ, που θα σεβόταν το πρωτότυπο. Ωστόσο ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Αν ο Μπέργκμαν κατέρριψε τις συμβάσεις, ο Λέβι «ξεσκίζει» συνεχώς τον εαυτό του και εμάς με την αυστηρή κριτική του, διαπιστώνει τι θα μπορούσε να σωθεί και τι δεν θα έπρεπε με τίποτα να χαλάσει. Τραβώντας το ακόμη περισσότερο, θα μπορούσαμε να πούμε, γράφει η Ζόε Γουίλιαμς στον Guardian, ότι μπορεί να προμηνύει μια παγκόσμια αύξηση των ανθρώπων που θα είναι και πάλι μαζί. Είναι μια ιδέα καταστροφική, μαγευτική και –παραδόξως– τόσο πρωτότυπη όσο και η πρωτότυπη του Ινγκμαρ Μπέργκμαν… (Ωστόσο τα κόκαλα του σουηδού σκηνοθέτη μπορεί και να τρίζουν στον τάφο του, θα λέγαμε εμείς.)