«Πολίτης Κέιν»: Το φιλμ που δίχασε το Χόλιγουντ

Ο Ορσον Γουέλς ήταν μόλις 25 ετών όταν γύρισε το αριστούργημά του «Πολίτης Κέιν» και ο βαρόνος του Τύπου Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ έκανε τα πάντα για να καταστρέψει την ταινία φοβούμενος ότι ήταν μια παρωδία της ζωής του. Αρχικά η ταινία πάτωσε στο Box Office, στη συνέχεια, όμως, υμνήθηκε από τους μεγαλύτερους κριτικούς όλου του κόσμου και αναδείχθηκε στην μοναδική εμπορική επιτυχία που βρέθηκε τόσο κοντά στην υψηλή τέχνη.

Και τώρα, μια πολυαναμενόμενη ταινία, ασπρόμαυρη και ατμοσφαιρική, με θέμα τη δημιουργία του «Πολίτη Κέιν», πρόκειται να ανέβει τον Δεκέμβριο στην πλατφόρμα του Netflix. Ο τίτλος της, «Μανκ», οφείλεται στο όνομα του Χέρμαν Μάνκιεβιτς, ο οποίος είχε γράψει το σενάριο του «Πολίτη Κέιν» μαζί με τον Ορσον Γουέλς.  Τον Μάνκιεβιτς υποδύεται ο Γκάρι Ολντμαν και τον Ορσον Γουέλς ο θεατρικός Τομ Μπερκ (έπαιζε στην επική μίνι σειρά του BBC «Πόλεμος και Ειρήνη», που προβλήθηκε την άνοιξη από την ΕΡΤ ). Δείτε το trailer του «Μανκ» στο τέλος του κειμένου.

Το όνομα του σκηνοθέτη δίνει επίσης ελπίδες: Ο Ντέιβιντ Φίντσερ κέρδισε με το σπαθί του μια θέση στην καρδιά των σινεφίλ με ταινίες όπως οι «Seven» (1995), «Zodiac» (2007), «Η Απίστευτη Ιστορία του Μπέντζαμιν Μπάτον» (2008) και «The Social Network» (2010).  Θα σώσει άραγε την τιμή του κινηματογράφου ο «Μανκ», έστω και μέσω της προβολής του σε πλατφόρμα streaming (κάτι που ενθαρρύνει τους θεατές να μείνουν στα σπίτια τους); Ή μήπως, όπως ο «Πολίτης Κέιν» κάποτε, θα μας  δείξει απλώς τις δυνατότητες της φόρμας και θα χαθεί, αφήνοντάς μας με τα συνηθισμένα σκουπίδια με τα οποία μας τροφοδοτούν, για κέρδος, αλλά όχι για βαθιά γνώση, αναρωτιέται η Τάνια Γκολντ στην Telegraph.

Το 1940, ο Όρσον Γουέλς ήταν το «παιδί-θαύμα», ο πιο συναρπαστικός αμερικανός σκηνοθέτης. Δύο χρόνια νωρίτερα, στις 30 Οκτωβρίου 1938 είχε μεταδοθεί ο «Πόλεμος των Κόσμων» –προσαρμογή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Χ.Τζ. Γουέλς– σε σκηνοθεσία και αφήγηση δική του, από το ραδιοφωνικό δίκτυο CBS στο πλαίσιο της εκπομπής «Mercury Theatre On The Air». Τα πρώτα 40 λεπτά της ωριαίας εκπομπής παρουσιάστηκαν υπό μορφή δελτίων ειδήσεων και ήταν τόσο πειστικά ώστε άνθρωποι, πανικόβλητοι, έβγαιναν από τα σπίτια τους με βρεγμένες πετσέτες στο κεφάλι, φοβούμενοι επιθέσεις Αρειανών.

Η RKO Pictures τον κάλεσε τότε με την υπόσχεση του πλήρους καλλιτεχνικού ελέγχου, αλλά αυτός είναι ο τρόπος του Χόλιγουντ: δίνει υποσχέσεις σε ιδιοφυίες, τις οποίες δεν κρατάει στη συνέχεια.

Και ο Γουέλς πήγε για να κάνει την έκπληξη. Θα τα κατάφερνε; Οι δύο πρώτες ιδέες του απορρίφθηκαν από το στούντιο. Μετά, μαζί με τον Μανκ, έναν πρώην δημοσιογράφο, ευφυέστατο, που όμως είχε απολυθεί από όλες τις προηγούμενες δουλειές του λόγω αλκοολισμού, αποφάσισε να διηγηθεί την ιστορία ενός σπουδαίου Αμερικανού.

Ήταν τολμηρό: μόνο ένας πολύ νέος (όπως ο Γουέλς) ή ένας μόνιμα μεθυσμένος (όπως ο Μανκ) θα μπορούσαν να το κάνουν. Θα έλεγαν μια ιστορία για το πώς η δύναμη καταστρέφει έναν μεγιστάνα του Τύπου, και μάλιστα μέσα από το Χόλιγουντ, το προπύργιο των μεγιστάνων των μέσων ενημέρωσης. Ο Μανκ στάλθηκε σε ένα απομονωμένο ράντσο –με ελάχιστο αλκοόλ υπό την επιτήρηση της νοσοκόμας και γραμματέως Ρίτα Αλεξάντερ– για να γράψει ένα προσχέδιο.

Όταν συναντάμε για πρώτη φορά τον Τσαρλς Φόστερ Κέιν στο Ζαναντού, το παλάτι-κάστρο του στην Καλιφόρνια, είναι ξαπλωμένος στο κρεβάτι του και κρατάει μια χριστουγεννιάτικη γυάλινη σφαίρα με χιόνι. Μουρμουρίζει τη λέξη – αίνιγμα «Rosebud», και η σφαίρα κυλάει από το χέρι του και σπάει. Ο Κέιν πεθαίνει μόνος του και η ιστορία του αρχίζει να ξετυλίγεται με flashback. Οι γονείς του, πάμφτωχοι, διευθύνουν ένα πανδοχείο του Κολοράντο, όταν τους επισκέπτεται ένας τραπεζίτης και μαθαίνουν ξαφνικά ότι έχουν κληρονομήσει ένα ορυχείο χρυσού. Παραδίδουν τον Τσαρλς -και τα χρήματα- στον Πάρκς Θάτσερ για να τον αναθρέψει, όπως πρέπει. Ο Κέιν τρέφεται με χρήμα και η περιουσία του μεγαλώνει μαζί του, αλλά με ποιο κόστος;

Μπορεί, λοιπόν, κανείς να καταλάβει τον θυμό του Χιρστ όταν οι πράκτορές του του είπαν για την ταινία. Αρχικά ο Κέιν είναι δημοσιογράφος, όπως ήταν και ο Χιρστ. Προσπαθεί να κάνει πολιτική καριέρα αλλά αποτυγχάνει, όπως και ο Χιρστ. Ο Χιρστ είχε μια νεαρή ερωμένη, την ηθοποιό Μάριον Ντέιβις, την καριέρα της οποίας έλεγχε. Στην ταινία, ο Κέιν χτίζει μια όπερα για τη Σούζαν Αλεξάντερ, τη νεαρή δεύτερη σύζυγό του, προσπαθώντας να την αναδείξει, αλλά αποτυγχάνει, όπως και σε κάθε τι εκτός από τη συλλογή αντικειμένων.

Η μοναξιά του πλουτοκράτη ήταν κάτι τόσο επαναστατικό το 1941, που το FBI θεώρησε ότι ο Γουέλς ήταν επικίνδυνος για τη χώρα. Δεν ήταν, όμως, μόνο η ιστορία του επαναστατική: ο Γουέλς και η ομάδα παραγωγής, ιδιαίτερα ο κινηματογραφιστής Γκρεγκ Τόλαντ, έκαναν πράγματα που η Αμερική δεν είχε ξαναδεί προηγουμένως. Η ταινία θύμιζε γερμανικό εξπρεσιονισμό, αλλά ήταν, από τη φύση της, προκλητικά αμερικανική.

Η ταινία του Ορσον Γουέλς δίχασε το Χόλιγουντ. Από τη μια ήταν εκείνοι που έβλεπαν (και βλέπουν) το σινεμά ως τέχνη και από την άλλη όσοι το αντιμετωπίζουν ως επιχείρηση, η μόνιμη, δηλαδή, κόντρα της βιομηχανίας του κινηματογράφου. Στους μεν άρεσε, οι δε τη μίσησαν γιατί αποκαλύφθηκε η δική τους καλλιτεχνική ανεπάρκεια και τα κέρδη τους απειλήθηκαν.

Ποιος ήταν ο Κέιν; Δεν έχει σημασία, γράφει η Τάνια Γκολντ στην Telegraph. Ο Κέιν είναι ο καθένας που δελεάζεται από την εξουσία και καταστρέφεται. Αυτό είναι το θέμα. Το σημαντικό είναι ότι ο Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ πίστευε πως ήταν ο Κέιν. Βέβαια ο Μάνκιεβιτς γνώριζε λεπτομέρειες από το απίστευτο κάστρο του μεγαλοεκδότη στο Σαν Σιμεόν στην Καλιφόρνια, όπου τον επισκεπτόταν συχνά μέχρι που του απαγορεύτηκε η είσοδος λόγω μέθης.

Σύμφωνα με το βιβλίο του Ρόμπερτ Κάρινγκερ «The Making of Citizen Kane», (1992), ο Μάνκιεβιτς έγραψε τα δύο πρώτα προσχέδια. Η κύρια συνεισφορά του ήταν το πλαίσιο της ιστορίας, το καστ των χαρακτήρων, διάφορες μεμονωμένες σκηνές και μεγάλο μέρος των διαλόγων. Το φινίρισμα έγινε από τον ιδιοφυή νεαρό Ορσον Γουέλς που πρόσθεσε γοητεία, τόσο στην εικόνα όσο και στον λόγο, με στιλιστική ρευστότητα και εκπληκτικά πρωτότυπα πλάνα. «Επίσης, μετέτρεψε τον Κέιν από έναν αφύσικο φανταστικό χαρακτήρα που δημιουργήθηκε με πρότυπο τον Χιρστ σε μια μορφή γεμάτη μυστήριο και επικό μεγαλείο», γράφει ο Κάρινγκερ.

Όταν ο Χιρστ έμαθε από τους πράκτορές του για την ταινία του Γουέλς προσπάθησε να την εξαφανίσει. Η κάλυψή της απαγορεύτηκε σε όλες τις δικές του εφημερίδες. Στους κινηματογράφους δόθηκε η εντολή να μην την προβάλουν. Και ο Λούις Μάγιερ της MGM προσφέρθηκε να πληρώσει στην RKO ολόκληρο το κόστος παραγωγής της με αντάλλαγμα να καταστραφούν όλες οι κόπιες.

Αλλά κάνοντας όλα αυτά το μόνο που κατάφερε ο Χιρστ ήταν να τονίσει τις ομοιότητες ανάμεσα σε εκείνον και τον φανταστικό χαρακτήρα του Κέιν. Ο λόγος για τον οποίο ο Κέιν έγινε θρυλικός, ήταν ακριβώς ότι υπήρξε ο καταραμένος καθρέφτης για κάθε ισχυρό άνδρα που άγγιξε.

Τελικά η ταινία προβλήθηκε μεν αλλά με καθυστέρηση και σε μικρότερες αίθουσες. Προτάθηκε για εννέα Όσκαρ και κέρδισε μόνο ένα, για το καλύτερο σενάριο. Το  μοιράστηκαν ο  Ορσον Γουέλς και ο Χέρμαν Μάνκιεβιτς, ο οποίος, όμως, δεν έγραψε τίποτα σημαντικό μετά τον «Πολίτη Κέιν» και πέθανε 12 χρόνια αργότερα στα 55 του.

Παρά τον ενθουσιασμό των κριτικών, ο «Πολίτης Κέιν» δεν απέφερε χρήματα στον Γουέλς, όπως άλλωστε και καμιά άλλη ταινία του. Μπορεί να έκανε ένα αριστούργημα, αλλά απέτυχε στον μοναδικό τομέα, που πραγματικά ενδιέφερε τα αφεντικά του Χόλιγουντ: τα κέρδη. Μάλιστα το επόμενο έργο του, «Οι Υπέροχοι Αμπερσον» (1942), κατακρεουργήθηκε από την RKO.

Μετά τη δοκιμαστική προβολή και χωρίς την έγκριση του δημιουργού -ο Γουέλς βρισκόταν στη Νότια Αμερική για τα γυρίσματα της επόμενης ταινίας του- το στούντιο ζήτησε από τον μετέπειτα σκηνοθέτη Ρόμπερτ Γουάιζ, που είχε κάνει το μοντάζ (και του «Πολίτη Κέιν»), να αφαιρέσει περίπου μία ώρα από το αρχικό έργο και να αλλάξει το θλιβερό τέλος σε πιο χαρούμενο και χολιγουντιανό. Λένε πώς οι «Υπέροχοι Αμπερσον» ήταν το πραγματικό αριστούργημα του Γουέλς κανείς όμως δεν ξέρει με ακρίβεια αφού ένα χρόνοι αργότερα η αρχική κόπια καταστράφηκε. Οσο για τον Γουέλς εκδιώχθηκε από την RKO και συνέχισε να γυρίζει ταινίες σε άλλα στούντιο χωρίς όμως να έχει τον απόλυτο έλεγχο των έργων του. Ηταν απλά θραύσματα αυτού που θα μπορούσαν να είναι.

Ενας κυνικός -ή ένας λογιστής- ίσως θα έβλεπε την καριέρα του Γουέλς ως τραγωδία, σίγουρα, όμως, κανείς άλλος. Έκανε μια από τις μεγαλύτερες ταινίες στην ιστορία του σινεμά στα 25 του, καταστρέφοντας το μέλλον του. Ποιος άλλος θα το είχε τολμήσει;