Το πιθανότερο είναι ότι η λέξη doodle (ντουντλ – πρόχειρο σκίτσο – σκαρίφημα) σας θυμίζει τα σκιτσάκια τα οποία χρησιμοποιεί κάθε τόσο η Google στο λογότυπό της τιμώντας αργίες, επετείους και βίους διασήμων καλλιτεχνών, πρωτοπόρων και επιστημόνων. Ωστόσο, το είδος δεν είναι κάτι τόσο πρόσφατο όσο το Διαδίκτυο, ούτε έχει μόνο μία σημασία.
Ουσιαστικά πρόκειται για σκίτσα, σχέδια, ζωγραφιές, ακόμα και γράμματα, λέξεις ή στιχάκια, που τα βάζουμε όλα μαζί και ανάκατα, άσκοπα και το πιθανότερο αφηρημένα και ασύνειδα, όταν κάνουμε κάτι, αλλά το μυαλό μας ταξιδεύει αλλού. Ζωγραφίζουμε ελεύθερα στο χαρτί, σε σημειωματάρια, σε εξώφυλλα τετραδίων και στα περιθώρια των σχολικών βιβλίων (που είχαν αναστενάξει κάποτε από ψυχεδελικά σχέδια με Bic) όταν βαριόμαστε στην τάξη ή στο meeting, στο κουτί από τα τσιγάρα, τότε που καπνίζαμε Ασσο άφιλτρο, γιατί το πακέτο του ήταν ιδανικός καμβάς…
Βασιλιάδες και κοινοί θνητοί, βαριεστημένοι μαθητές και υπάλληλοι γραφείου μοιράζονται το ίδιο πάθος, εξίσου, λέει η Ιστορία. Το αγαπημένο μοτίβο της βασίλισσας Βικτωρίας ήταν τα γαϊδούρια και του Ουίνστον Τσόρτσιλ τα αεροπλάνα. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι σκιτσάριζε τα πάντα, από αστεία πρωτόγονα πέη, μέχρι πρόχειρες σημειώσεις και σκίτσα για τους νόμους της τριβής. (Η υπογράφουσα, πάλι, εδώ και δεκαετίες, σχεδιάζει ένα φανταστικό παραδείσιο πουλί που ενίοτε συνοδεύεται από το στιχάκι «μπήκε η γάτα στον χορό και δεν χόρεψε καλά και της κόψαν την ουρά», γραμμένο τρελά…)
Αν η ζωή είναι αυτό που συμβαίνει όταν κάνεις άλλα σχέδια, τότε τα doodles είναι το αποτέλεσμα του μυαλού που πετάει κάπου αλλού ενώ ονειροπολείς, μιλάς στο τηλέφωνο, είσαι σε μια συνάντηση. Ωστόσο, σε αυτά τα σκαριφήματα –σε όσα αποκαλύπτουν και με τον τρόπο που μας επιτρέπουν να εκφράζουμε τη δημιουργικότητά μας– μπορεί να υπάρχει κάτι το ισχυρό, γράφει η Κλερ Θορπ στην ιστοσελίδα του BBC. Και τώρα, με το καλλιτεχνικό project «Frequencies» («Συχνότητες»), ο Οσκαρ Μουρίγιο βγάζει τα doodles από το περιθώριο και τα βάζει στο επίκεντρο.
Ο βραβευμένος με Turner κολομβιανός εικαστικός έχει συλλέξει μέχρι στιγμής 40.000 έργα, τα οποία έχουν γίνει με τη συμβολή παιδιών από όλο τον κόσμο. Από το 2013 και σε συνεργασία με την κοινωνιολόγο Κλάρα Ντάμπλανκ, ο Μουρίγιο άρχισε να στέλνει κενούς καμβάδες σε σχολεία, μέχρι στιγμής περισσότερα από 300 σε πάνω από 30 χώρες. Ο στόχος του είναι να συλλάβει «τη συνειδητή και ασύνειδη ενέργεια των νεαρών μυαλών στο πιο απορροφητικό, αισιόδοξο και αντικρουόμενο σημείο τους». Και τα αποτελέσματα παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στο σύνολό τους στο σχολείο του Μουρίγιο, στο Χάκνεϊ του ανατολικού Λονδίνου. «Ο κενός καμβάς είναι σαν συσκευή εγγραφής», λέει στο BBC Culture. «Τον αφήνεις εκεί για τουλάχιστον έξι μήνες και στη συνέχεια περιμένεις απλώς τα άτομα να αλληλεπιδράσουν μαζί του, όπως αυτά επιθυμούν. Αυτά τα σχεδόν 100.000 παιδιά είναι οι συνεργάτες μου», λέει στην Θορπ.
Μια παμπάλαιη αγαπημένη συνήθεια
Οι άνθρωποι δεν έπαψαν ποτέ να κάνουν πρόχειρα σκίτσα εδώ και χιλιάδες χρόνια. Μάλιστα, το πρώτο ανθρώπινο σχέδιο πιστεύεται ότι είναι ένα μοτίβο με εννέα κόκκινες διασταυρούμενες γραμμές σε ένα θραύσμα πέτρας, που ανακαλύφθηκε στο σπήλαιο Μπλόμπος της Νότιας Αφρικής, και υπολογίστηκε ότι έγινε πριν από τουλάχιστον 73.000 χρόνια. Στην ανακοίνωση που έγινε στο Nature, ο δρ Κρίστοφερ Χένσιλγουντ, από πανεπιστήμιο του Μπέργκεν στη Νορβηγία, επικεφαλής της διεθνούς ομάδας των επιστημόνων οι οποίοι έκαναν την ανακάλυψη, αναφέρει: «Αυτό το σχέδιο καταδεικνύει την ικανότητα του πρώτου Homo sapiens στη Νότια Αφρική να παράγει γραφικά σχέδια σε διάφορα μέσα, χρησιμοποιώντας διαφορετικές τεχνικές».
Ο ολλανδός ειδικός Ερικ Κβάκελ μελέτησε μερικά από τα παλαιότερα doodles σε χαρτί. Στα περιθώρια των μεσαιωνικών χειρογράφων βρήκε κωμικά πρόσωπα, καρικατούρες και γεωμετρικά σχήματα. «Σε οτιδήποτε έχουν κάνει οι άνθρωποι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, συμβαίνει κάτι ισχυρό», λέει η Σούνι Μπράουν, συγγραφέας του «The Doodle Revolution». «Αυτή η συμπεριφορά είναι καθολική, διαπερνά πολιτισμούς και οικονομικές ομάδες. Είναι σαν να αναπνέεις ή να τραγουδάς ή να χορεύεις και είναι φυσική για τους ανθρώπους», λέει.
Η ελεύθερη ζωγραφική (doodling) έχει αποδειχθεί, εξάλλου, ότι μειώνει το άγχος, βελτιώνει τη βραχυπρόθεσμη μνήμη και χαρίζει ένα αίσθημα ανταμοιβής. «Το doodling έχει αυτή την απελευθερωτική ιδιότητα για πολλούς ανθρώπους», λέει η Μπράουν. «Αφήνεις αυθόρμητα τον εαυτό σου να είναι αυτό που είσαι». Ισως όμως μία από τις μεγαλύτερες λειτουργίες του είναι ότι ξεκλειδώνει την ασύνειδη δημιουργικότητα: «Δεν “συνταγογραφείς” το αποτέλεσμα και δεν προσπαθείς να πετύχεις κάποιον στόχο, απλώς επιτρέπεις και καλείς το μυαλό να κινηθεί με διαφορετικό τρόπο, πράγμα που είναι ένας πολύ γλυκός τρόπος για να αποκαλυφθούν πληροφορίες του υποσυνείδητου».
Η αμερικανίδα συγγραφέας και σύμβουλος λέει ότι όλοι έχουν μια υπογραφή doodle, ένα σχέδιο που κάνουμε χωρίς να το παρατηρούμε. Αλλά το doodling δεν είναι πάντα τυχαίο. Ορισμένοι καλλιτέχνες το χρησιμοποιούν για να διαμορφώνουν τις ιδέες τους, όπως για παράδειγμα ο αρχιτέκτονας Φρανκ Γκέρι.
Χάρη στο doodling, ο Τζον Μπέργκερμαν, βρετανός καλλιτέχνης με έδρα τη Νέα Υόρκη, έχει δημιουργήσει μια επιτυχημένη καριέρα με έργα του να εμφανίζονται παντού, από θήκες κινητών μέχρι τοίχους ακόμη και μέσα στον Λευκό Οίκο. «Είμαι ένας αδιάντροπος doodler», λέει, υποστηρίζοντας ότι το doodling μπορεί να είναι το αντίδοτο στη διάχυτη ιδέα της τελειομανίας. «Η διαδικασία της δημιουργίας του είναι ίσως πιο σημαντική από το αποτέλεσμα», λέει.
Ο Μπέργκερμαν το βλέπει επίσης ως έναν τρόπο να παρακάμπτουμε την τάση του εγκεφάλου μας να αυτοδιορθώνεται, απελευθερώνοντας σκέψεις, που διαφορετικά θα αποφεύγαμε να αποκαλύψουμε: «Το doodling μπορεί να επιτρέψει σε σκέψεις και σε όνειρα να περάσουν από το υποσυνείδητό μας στο χέρι μας, και από το χέρι μας στο χαρτί μέσα από το στυλό, πράγμα που μπορεί να μας εκπλήξει, να μας χαροποιήσει και να μας αποκαλύψει πράγματα για εμάς. Υπάρχουν πολλά κρυμμένα μυστήρια και μυστικά μέσα στα doodles», λέει στο BBC Culture.
Ιδιωτικές σκέψεις στο χαρτί
Αυτά τα κρυμμένα μυστήρια ήταν ένας από τους λόγους που ο έμπορος αυτογράφων και έργων τέχνης Ντέιβιντ Σούλσον συγκέντρωνε, για αρκετές δεκαετίες, τα doodles διάσημων προσωπικοτήτων, δημιουργώντας μια εντυπωσιακή ιδιωτική συλλογή. «Πίστευε ότι ήταν μοναδικά και πολύ ιδιαίτερα για να πουληθούν», λέει στην Κλερ Θορπ ο γιος του, Τοντ Στράους-Σούλσον. «Για εκείνον ήταν κάτι πολύ βαθύ, σαν ένα παράθυρο στην ψυχή ενός ανθρώπου».
Η συλλογή του Σούλσον, η οποία περιλαμβάνει «ορνιθοσκαλίσματα» προέδρων, καλλιτεχνών, εφευρετών, συγγραφέων ακόμη και βασιλιάδων, παρέμεινε ιδιωτική μέχρι το 2019, οπότε η γυναίκα του και τα δύο παιδιά του δημοσίευαν μια επιλογή από τα αγαπημένα τους doodles σε ένα βιβλίο, με τίτλο «Scrawl: An AZ of Famous Doodles».
Αυτά τα πολύ προσωπικά, ελεύθερα σκαριφήματα, που δεν προορίζονταν βεβαίως να δουν το φως της δημοσιότητας, επιτρέπουν μια σπάνια ματιά στα πάθη, τις ανησυχίες και τους περισπασμούς των δημιουργών τους. Στις εικόνες του βιβλίου περιλαμβάνονται το σκίτσο ενός μαχητικού αεροσκάφους Spitfire από τον Ουίνστον Τσόρτσιλ , σχέδια γαϊδουριών της νεαρής βασίλισσας Βικτωρίας, ερωτικά doodles των Φεντερίκο Φελίνι και Τένεσι Ουίλιαμς, σκαριφήματα αυτοπροσωπογραφιών των Τζον Λε Καρέ και Τσάρλι Τσάπλιν και χαρακτικά του Μάρλον Μπράντο με απόκρυφα μέρη του σώματός του.
«Κοιτάζεις αυτούς τους ανθρώπους, που νομίζεις ότι είναι πολύ σοβαροί, όπως ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, και μετά παρατηρείς τα doodles, και βλέπεις ότι τα ασυνείδητα σχέδιά τους είναι παιδιάστικα και παιχνιδιάρικα», λέει ο Στράους-Σούλσον στην Θορπ. «Υπάρχει κάτι λίγο πιο ανθρώπινο και τρυφερό σε αυτά». Τονίζει ακόμη ότι το βιβλίο περιλαμβάνει μεν σχέδια των πιο σπουδαίων ανθρώπων του 20ού αιώνα, αλλά θέλει να δείξει ότι «δεν υπάρχει καλλιτεχνική ιεραρχία».
Η ομογενοποίηση των social media
Κάτι, εξάλλου, που ήθελε να συλλάβει ο Οσκαρ Μουρίγιο με το project «Frequencies» («Συχνότητες») ήταν η «καθαρότητα του σχεδίου», γράφει η Θορπ. Ξεκίνησε το 2013, με τη συμμετοχή παιδιών ηλικίας 10-16 ετών από χώρες όπως Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Βραζιλία, Κίνα, Ινδία, Ιταλία, Ιαπωνία, Κένυα, Λίβανος, Νεπάλ, Νότια Αφρική, Σουηδία και Τουρκία. Και τα σχέδιά τους, γεμάτα συνθήματα, μοτίβα, ονόματα, σχήματα και σχέδια, αντικατοπτρίζουν τόσο το συνειδητό όσο και το υποσυνείδητο των παιδιών που τα δημιούργησαν: «Είναι τόσο πλούσια και γεμάτα ζωντάνια», λέει ο Μουρίγιο για τα έργα που περιέχουν τοπικά πολιτιστικά σύμβολα και διαφορές, αλλά υπάρχουν και πολλά κοινά, επίσης. Ορισμένα ονόματα –Ρονάλντο, Μπιγιονσέ, One Direction– εμφανίζονται ξανά και ξανά, ενώ υπάρχουν και γνωστά επαναλαμβανόμενα μοτίβα: καρδιές, κρανία, λουλούδια.
Ο Οσκαρ Μουρίγιο συγκέντρωσε στο παλιό του σχολείο στο Χάκνεϊ χιλιάδες καμβάδες παιδιών από όλο τον κόσμο
«Αυτή η δημιουργία σημάτων που βλέπει κανείς είναι πραγματικά μια αντανάκλαση της τελευταίας δεκαετίας και έχει ενδιαφέρον το πόσο μεγάλη ποσότητα πολιτισμού είναι ομογενοποιημένη», λέει ο Μουρίγιο. «Βλέπεις πώς τα social media και η τεχνολογία μπόρεσαν να διεισδύσουν παντού και να δημιουργήσουν απλά αυτό το είδος ομοιογένειας, που είναι τρομακτικό».
Ο Μουρίγιο δεν πέρασε τα παιδικά του χρόνια ζωγραφίζοντας πάνω στο θρανίο, το καθολικό σχολείο του δεν θα το επέτρεπε ποτέ, λέει. Αλλά σε ηλικία 10 ετών μετακόμισε από την Κολομβία στο Ηνωμένο Βασίλειο και η ζωγραφική έγινε «μια πράξη θεραπείας». Για τον Μουρίγιο, η ιδέα του doodling «παραπέμπει στην ελευθερία, παραπέμπει στην απλότητα, παραπέμπει στην ριζοσπαστικότητα». Αυτή η ελευθερία, λέει, γίνεται πολύ πιο δύσκολη μετά την παιδική ηλικία.
Να σημειωθεί ότι το project «Frequencies» συνεχίζεται, δημιουργώντας έναν τεράστιο κατάλογο αυθόρμητων έργων που καταγράφουν τη ζωή και τις εμπειρίες των νέων σε όλο τον κόσμο. «Θέλω να είναι ένα χρήσιμο αρχείο», υποστηρίζει ο εμπνευστής του. Γιατί φαίνεται ότι ακόμη και στην ψηφιακή εποχή, το ταπεινό doodle θα συνεχίσει να παίζει τον ρόλο του, βοηθώντας μας να καταγράφουμε και να κατανοούμε την ανθρώπινη συμπεριφορά.