Παρίσι: Η εκδίκηση των «εκφυλισμένων καλλιτεχνών»

Στις 18 Φεβρουαρίου, το Μουσείο Πικάσο στο Παρίσι εγκαινίασε μια νέα έκθεση  με τίτλο «“Degenerate” art. Modern art on trial under the Nazis», την πρώτη έκθεση «εκφυλισμένης τέχνης» στη Γαλλία, με έργα ζωγράφων και γλυπτών που εξευτελίστηκαν δημόσια και διώχθηκαν από τους Ναζί στη Γερμανία.

Ο όρος «entartete kunst» (εκφυλισμένη τέχνη) χρησιμοποιήθηκε από τους Ναζί για να περιγράψει ουσιαστικά την αντίδρασή τους στον μοντερνισμό και σε καινοτόμες καλλιτεχνικές τάσεις, όπως ο κυβισμός, ο ντανταϊσμός και ο σουρεαλισμός, που αναπτύχθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα.

Σε μια χαοτική έκθεση «Εκφυλισμένης Τέχνης», που εγκαινιάστηκε στο Μόναχο στις 19 Ιουλίου 1937 από το Reichskammer der bildenden Künste (Επιμελητήριο Καλών Τεχνών του Ράιχ), παρουσιάστηκαν περισσότερα από 700 έργα καλλιτεχνών, μεταξύ των οποίων οι Οτο Ντιξ, Μαξ Μπέκμαν, Μαξ Ερνστ, Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, Βασίλι Καντίνσκι, Εμιλ Νόλντε, Πάουλ Κλέε και Γκέοργκ Γκρος, τα οποία είχαν κατασχεθεί από συλλογές και εκθέσεις μουσείων στη Δρέσδη, στο Μανχάιμ, στην Καρλσρούη και αλλού.

Η έκθεση ταξίδεψε σε όλη τη Γερμανία και την Αυστρία μέχρι το 1941 (και κάθε φορά εμπλουτιζόταν) με στόχο να προκαλέσει αρνητικά συναισθήματα στους επισκέπτες και μια αίσθηση χάους. Μετά το τέλος της, δε, τα εκθέματα δεν επιστράφηκαν στα μουσεία. Η κατάσχεσή τους είχε νομιμοποιηθεί αναδρομικά το 1938 – αλλά παραδόθηκαν στο υπουργείο Προπαγάνδας.

Περισσότερα από 20.000 έργα, μεταξύ των οποίων και πίνακες των Βίνσεντ βαν Γκογκ, Μαρκ Σαγκάλ και Πάμπλο Πικάσο –υποδειγματική περίπτωση «εκφυλισμένου καλλιτέχνη», όπως αναφέρει η ανακοίνωση του μουσείου–, κατασχέθηκαν, πουλήθηκαν ή καταστράφηκαν. Στο επίκεντρο αυτής της ιστορίας βρίσκεται ο όρος «εκφυλισμός», ο οποίος εμφανίστηκε τον 19ο αιώνα σε διάφορους κλάδους (φυσική ιστορία, ιατρική, ανθρωπολογία, ιστορία της τέχνης κ.λπ.) και αποκρυσταλλώθηκε στην καρδιά της εθνικοσοσιαλιστικής «κοσμοθεωρίας», λειτουργώντας ως φορέας για την ανάπτυξη ρατσιστικών και αντισημιτικών θεωριών στο πλαίσιο της ιστορίας της τέχνης.

Η διαφορά είναι ότι, ενώ το καθεστώς του Χίτλερ εξευτέλισε δημόσια τους εκπροσώπους της «εκφυλισμένης» τέχνης, τώρα εξυμνούνται ως 0ρισμένοι από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες του 20ού αιώνα, σημειώνει στους Times ο Ανταμ Σέιτζ, ανταποκριτής της βρετανικής εφημερίδας στη Γαλλία.

Για παράδειγμα, το έργο του Πικάσο «Seated Nude Drying her Foot» (1921) περιγράφηκε από έναν ναζί ακτιβιστή ως ενδεικτικό μιας ψυχικής αναπηρίας που θα μπορούσε να οδηγήσει σε φυλετικό εκφυλισμό. Σήμερρα, ωστόσο, κατέχει περίοπτη θέση στο παρισινό μουσείο που είναι αφιερωμένο στο έργο του.

Στην παρισινή έκθεση, που θα διαρκέσει έως τις 25 Μαΐου, παρουσιάζεται επίσης το «Kreuzform» («Σχήμα Σταυρού»), έργο του 1926 του Βασίλι Καντίνσκι, επιδραστικού ρώσου ζωγράφου και θεωρητικού της τέχνης, από τους πρωτοπόρους της αφηρημένης τέχνης. Το «Kreuzform» ήταν ένα από τα 14 έργα του Καντίσκι που είχαν παρουσιαστεί στην έκθεση του Μονάχου το 1937.

Εκείνη την εποχή ο Καντίνσκι δίδασκε στη σχολή σύγχρονης τέχνης, αρχιτεκτονικής και βιομηχανικού σχεδιασμού Μπαουχάους, που ιδρύθηκε το 1919 από τον αρχιτέκτονα Βάλτερ Γκρόπιους και έκλεισε το 1933 από τους Ναζί, οι οποίοι και τη χαρακτήρισαν ως την «πιο τέλεια έκφραση της εκφυλισμένης τέχνης».

Το 1937 παρουσιάστηκε και το «Sumpflegende» («Θρύλος του Βάλτου», 1919) του Πάουλ Κλέε, γερμανοελβετού καλλιτέχνη που επίσης είχε διδάξει στη σχολή Μπαουχάους και στη συνέχεια στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Ντίσελντορφ, αλλά όταν έπεσε θύμα των Ναζί έχασε τη θέση του καθηγητή και αναγκάστηκε να καταφύγει στη γενέτειρά του Βέρνη.

Πίνακες του Κλέε εκτίθενται τώρα στο Παρίσι μαζί με άλλα έργα εκφυλισμένης τέχνης, όπως το «The Pinch of Snuff (Rabbi)» («Πρέζα καπνού (Ραβίνος)», 1926), που ζωγράφισε ο Μαρκ Σαγκάλ, ο γαλλορώσος καλλιτέχνης εβραϊκής καταγωγής. Καταγγελθείς το 1933 ως δείγμα εβραϊκής κουλτούρας, ο πίνακας του Σαγκάλ κατασχέθηκε από το μουσείο στο Μανχάιμ, όπου παρουσιαζόταν, και σύρθηκε στους δρόμους της πόλης με το μήνυμα που είχε επισυναφθεί πάνω του: «Εσείς που πληρώνετε φόρους πρέπει να ξέρετε πού ξοδεύονται τα χρήματά σας», σημειώνει ο Σέιτζ στους Times.

Το έργο του Σαγκάλ περιλαμβανόταν επίσης στην έκθεση του 1937, η οποία μόνο στο Μόναχο προσέλκυσε δύο εκατ. ανθρώπους. Τους επισκέπτες υποδέχονταν, δε, συνθήματα όπως «Αποκάλυψη της εβραϊκής φυλετικής ψυχής» ή «Σκόπιμο σαμποτάζ των Ενόπλων Δυνάμεων», ώστε να διασφαλίσουν την αρνητική ματιά του θεατή.

«Ενώ ορισμένοι επισκέπτες υποστήριξαν πιθανώς αυτή τη δυσφημιστική εκστρατεία, για άλλους η έκθεση ήταν επίσης μια ευκαιρία να θαυμάσουν μερικά από τα πιο σημαντικά έργα του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, σε ορισμένες περιπτώσεις για τελευταία φορά πριν καταστραφούν» ανέφερε το Μουσείο Πικάσο.

Ακόμη, η γαλλίδα ιστορικός τέχνης Εμανουέλ Πολάκ είπε στον ραδιοφωνικό σταθμό France Info ότι «συγκινήθηκε» από την έκθεση του Μουσείου Πικάσο, την πρώτη τού είδους της στη Γαλλία: «Είναι η εκδίκηση των εκφυλισμένων» δήλωσε.