Στην υπέροχη μαύρη κωμωδία του 1964 «SOS Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα», όπως ήταν ο ελληνικός τίτλος του «Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb», περισσότερο γνωστού ως «Dr. Strangelove», ένας παράφρων αμερικανός στρατηγός διατάζει τα βομβαρδιστικά του να εξαπολύσουν πυρηνική επίθεση κατά της Σοβιετικής Ενωσης. Σκηνοθέτης ήταν ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ και ο Πίτερ Σέλερς μεγαλούργησε ερμηνεύοντας ταυτόχρονα τον σπαρταριστό ρόλο του ανάπηρου γερμανού επιστήμονα, που με δυσκολία κρατά το ψεύτικο χέρι του για να μη χαιρετά ναζιστικά, τον φλεγματικό άγγλο αξιωματικό της RAF Λάιονελ Μαντρέικ και τον συνεσταλμένο και κάπως αμήχανο πρόεδρο των ΗΠΑ Μερκιν Μάφλεϊ.
Και τώρα ο Στιβ Κούγκαν –εντελώς αγνώριστος– μιμείται τον ανεπανάληπτο Πίτερ Σέλερς πρωταγωνιστώντας στην πρώτη θεατρική μεταφορά του «Dr. Strangelove», που ανέβηκε στο θέατρο Νόελ Κάουαρντ στο Γουέστ Εντ του Λονδίνου, σε διασκευή των Αρμάντο Γιανούτσι και Σον Φόλεϊ.
Εκτός από τους ρόλους του Σέλερς στην ταινία, ο βραβευμένος με επτά BAFTA άγγλος κωμικός υποδύεται ακόμη έναν χαρακτήρα, τον πιλότο του B-52, ταγματάρχη Τ.Τζέι «Κινγκ» Κονγκ. Αριθμητικά, τουλάχιστον, ξεπερνάει τον πρωταγωνιστή του Κιούμπρικ, αφού εκείνος ερμήνευε μόνο τρεις χαρακτήρες, γράφει στην Telegraph ο κριτικός κινηματογράφου Τιμ Ρόμπι. Και προσθέτει ότι είναι απίθανο αυτή η σκηνική παραγωγή να είχε έστω και λίγο από το εμπρηστικό χάος που επικρατούσε στα γυρίσματα της ταινίας.
Πριν συμφωνήσει να την κάνει, η Columbia Pictures είχε χρηματοδοτήσει τη «Λολίτα» (1962) του Κιούμπρικ, μια άκρως ριψοκίνδυνη μεταφορά του ομότιτλου μυθιστορήματος του Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ ο οποίος έγραψε και το σενάριο, αλλά αποζημιώθηκε από τα έσοδα του box office. Στη «Λολίτα» ο Πίτερ Σέλερς είχε επίσης διάφορες ταυτότητες: υποδυόταν βασικά τον Κλερ Κουίλτι, έναν διφορούμενο θεατρικό συγγραφέα-χαμαιλέοντα, ο οποίος όμως ήταν επίσης ο αστυνομικός, ο ψυχολόγος, ο διώκτης και ο θείος της νεαρής Λολίτας.
Παρ’ όλα αυτά, τα στελέχη του στούντιο δεν ήταν καθόλου πεπεισμένα ότι ο απόηχος της Κρίσης των Πυραύλων της Κούβας ήταν η κατάλληλη στιγμή για να ρίξουν φως στην πυρηνική αποκάλυψη.
Από την άλλη πλευρά, όπως έκανε με όλες τις ταινίες του, ο Κιούμπρικ έβλεπε το «Dr Strangelove» σαν στρατιωτική εκστρατεία ή σαν αγώνα σκακιού. Επρεπε να παίξει τέλεια. Και ήταν ζωτικής σημασίας το να παίξει πιο έξυπνα από τον κύριο αντίπαλο του στο στούντιο, τον εκτελεστικό παραγωγό Μο Ρόθμαν.
Ο Ρόθμαν, σύμφωνα με τον σεναριογράφο Τέρι Σάουθερν, ήταν «η γέφυρα, η σύνδεση, ο “διερμηνέας”, μεταξύ τού κατά τα άλλα ακατανόητου καλλιτέχνη και των διαφόρων χορηγών που χρηματοδοτούσαν την ταινία». Ο παραγωγός έδωσε, μάλιστα, στον Σάουθερν ένα μήνυμα για να το μεταφέρει στον Κιούμπρικ, ότι «η Νέα Υόρκη δεν βλέπει τίποτα αστείο για το τέλος του κόσμου!».
Η Columbia, ωστόσο, θεωρούσε ότι η επιτυχία της «Λολίτα» οφειλόταν στον Σέλερς, λόγω των πολλαπλών μεταμορφώσεών του. Και συμφώνησε να χρηματοδοτήσει τον «Dr Strangelove» μόνο εάν ο ηθοποιός εμφανιζόταν σε «τουλάχιστον τέσσερις σημαντικούς ρόλους». Η απαίτηση εξόργισε τον Κιούμπρικ εξαιτίας της υποκείμενης υπόθεσης ότι η επιτυχία μιας ταινίας οφείλεται αποκλειστικά στη συμμετοχή ενός ηθοποιού και μόνο, γράφει ο Ρόμπι στην Telegraph.
Συμμορφώθηκε, όμως, με τον ίδιο τρόπο, παραπονούμενος στον Σάουθερν ότι «τέτοιοι χονδροειδείς και γκροτέσκοι όροι είναι εκ των ων ουκ άνευ στις κινηματογραφικές μπίζνες». Ετσι, προσφέρθηκαν στον Σέλερς οι τέσσερις ρόλοι που υποδύεται και ο Κούγκαν τώρα στο θέατρο, έναντι αμοιβής 1 εκατ. δολαρίων, δηλαδή το 55% του προϋπολογισμού των 1,8 εκατ. δολαρίων της ταινίας.
Η τάση του ίδιου Κιούμπρικ ήταν να γυρίζει τις περισσότερες ταινίες του κοντά στο Λονδίνο, αλλά σε συνέντευξή του το 1969 ισχυρίστηκε ότι τα γυρίσματα του «Dr Strangelove» στο στούντιο του Σέπερτον υπαγορεύτηκαν ξεκάθαρα από τον Σέλερς, επειδή ο ηθοποιός «δεν μπορούσε να εγκαταλείψει την Αγγλία για μεγάλο χρονικό διάστημα, οπότε ήταν απαραίτητο να τα κάνουμε εκεί». Σύμφωνα με την Telegraph, ο λόγος ήταν ότι ο βρετανός ηθοποιός δεσμευόταν με νομικές διαδικασίες λόγω του διαζυγίου του από την αυστραλή ηθοποιό Αν Χάου. (Τον επόμενο χρόνο θα παντρευόταν τη σουηδή ηθοποιό και τραγουδίστρια Μπριτ Εκλαντ).
Το πρώτο εμπόδιο ανακοινώθηκε με ένα τηλεγράφημα του Πίτερ Σέλερς που έστειλε αφότου διάβασε το σενάριο: «Τώρα ακούστε αυτό», έγραφε, «Δεν υπάρχει περίπτωση, επαναλαμβάνω, δεν υπάρχει περίπτωση να παίξω τον πιλότο του Τέξας, τον “Ταγματάρχη Κινγκ Κονγκ”. Εχω απόλυτη δυσκολία με αυτή την προφορά».
Η είδηση προκάλεσε στον Κιούμπρικ μεγάλο άγχος. Ενώ είχε απαγορεύσει να υπάρχουν τσιγάρα στο γραφείο παραγωγής –σε μια προσπάθεια να κόψει το κάπνισμα–, ζήτησε από τον βοηθό του να του φέρει αμέσως ένα πακέτο.
Στη συνέχεια πέρασε ώρες παρακαλώντας τον Σέλερς μέσω τηλεφώνου. Και του πρότεινε τη λύση, ο γεννημένος στο Τέξας Τέρι Σάουθερν να ηχογραφήσει όλους τους διαλόγους του Κονγκ σε μια κασέτα για να τη χρησιμοποιεί ο Σέλερς στο γύρισμα σαν οδηγό εκμάθησης. Ο Σέλερς, πράγματι, εμφανίστηκε με έναν καινούργιο εξοπλισμό και εξαιρετικά ευαίσθητα ακουστικά, τόσο μεγάλα, που «έμοιαζαν με εκκεντρικό καπέλο».
Το σχέδιο λειτούργησε και ο Σέλερς κατάφερε να εμπεδώσει την τεξάνικη προφορά. Αλίμονο, όμως. Το ίδιο βράδυ, πήγε σε ένα ινδικό εστιατόριο στην Κινγκς Ρόουντ και, βγαίνοντας από το ταξί, σκόνταψε και έπαθε ένα ήπιο διάστρεμμα ή πιθανό κάταγμα. Το επόμενο πρωί, το πράγμα δεν ήταν ακόμα σοβαρό, οπότε τα γυρίσματα μπορούσαν να συνεχιστούν στο πιλοτήριο του B-52, μετά το μεσημεριανό γεύμα.
Ο ηθοποιός, όμως, έπεσε στο πλατό, με αποτέλεσμα να επιδεινωθεί ο τραυματισμός του, εμποδίζοντάς τον να ολοκληρώσει τις πιο κινητικές σκηνές του ως Κονγκ. Στο σημείο αυτό, ωστόσο, οι απόψεις διίστανται σχετικά με το τι ακριβώς προκάλεσε την πτώση του ηθοποιού. Ο Σάουθερν, στο δοκίμιό του «Notes from the War Room» λέει ότι ο Σέλερς απλώς γλίστρησε και έπεσε από μια σκάλα 2,5 μέτρων ενώ κατέβαινε στο διαμέρισμα της ατράκτου του αεροπλάνου όπου ήταν τοποθετημένη η βόμβα.
Αλλά ο Σέιν Ρίμερ, ο οποίος έπαιζε τον συγκυβερνήτη Εϊς Οουενς, είπε ότι κατά τη διάρκεια αυτής της σεκάνς, ο Σέλερς και ο Κιούμπρικ είχαν «εμπλακεί σε μια απαίσια αντιπαράθεση» και ότι ο Σέλερς φούντωσε τόσο πολύ ώστε έπεσε από το πιλοτήριο, που ήταν κρεμασμένο σε ύψος 4,6 μέτρων. «Τότε ήταν που έσπασε το πόδι του και κατέληξε σε αναπηρικό καροτσάκι», εξήγησε ο συμπρωταγωνιστής του Πίτερ Σέλερς σε ένα βίντεο για τη δημιουργία της ταινίας.
Για τον Κιούμπρικ ήταν συνηθισμένο να καλύπτει τέτοιες ζημιές που προέκυπταν από τριβές στο πλατό. Εξίσου αναμενόμενο, όμως, ήταν ότι θα εκμεταλλευόταν την ευκαιρία για να βρει άλλον ηθοποιό για τον ρόλο του Μέιτζορ Κονγκ και να υποχρεώσει την ασφαλιστική εταιρεία να τον πληρώσει, σημειώνει ο Ρόμπι στην Telegraph.
Η λογική του ήταν ότι ο Σέλερς δεν έπρεπε να αντικατασταθεί από έναν ηθοποιό με παρόμοια χαρίσματα, αλλά με «κάτι το αληθινό». Υποτίθεται ότι προσέγγισε τον Τζον Γουέιν, αλλά δεν απάντησε ποτέ, και ο μεγαλόσωμος αμερικανός τηλεοπτικός ηθοποιός Νταν Μπλόκερ (του «Bonanza») αρνήθηκε επειδή βρήκε το σενάριο «πολύ αριστερό».
Τελικά απευθύνθηκαν στον βετεράνο των γουέστερν Σλιμ Πίκενς, ο οποίος, σύμφωνα με τον συμπρωταγωνιστή του στη σκηνή, Τζέιμς Ερλ Τζόουνς, «ήταν ο Μέιτζορ Κονγκ εντός και εκτός πλατό». Στα 54 του, ο Πίκενς δεν είχε φύγει ποτέ από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αφού έβγαλε βιαστικά διαβατήριο, πέταξε στο Λονδίνο και έφτασε στο πλατό φορώντας το δικό του καουμπόικο καπέλο, μπότες και σακάκι με κρόσσια, και όλοι απλώς υπέθεσαν ότι ήταν η στολή του.
Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τον Σέλερς στη θέση του Πίκενς στην επική ντελιριακή σκηνή –και μια από τις καλύτερες όλων των εποχών– όπου ο πιλότος φεύγει καβάλα στη βόμβα για να χτυπήσει τον στόχο, ουρλιάζοντας σαν καουμπόι. Αλλά τα πράγματα δεν κύλησαν εξίσου εύκολα για την υπόλοιπη παραγωγή. Ο Κιούμπρικ είχε μια ακόμη πιο δύσκολη σχέση με τον Τζορτζ Σι Σκοτ, από ό,τι είχε με τον Σέλερς. Οι αντιλήψεις τους για τον ρόλο του στρατηγού Μπακ Τέργκιντσον ήταν αντικρουόμενες και ο Σκοτ υποτάχθηκε μόνο χάρη στην ικανότητα του Κιούμπρικ να τον κερδίζει στο σκάκι, που έπαιζαν μανιωδώς μεταξύ των λήψεων.
Στη συνέχεια, υπήρξε ο περιβόητος τουρτοπόλεμος, μια ακραία φάρσα μεταξύ των κλάδων του αμερικανικού στρατού στην Αίθουσα Πολέμου του Πενταγώνου, με τον οποίο υποτίθεται ότι θα τελείωνε η ταινία. Τους επετράπη να κινηματογραφήσουν μόνο μία λήψη –γατί ήταν πολύ δαπανηρή–, η σκηνή γυρίστηκε και στη συνέχεια την είδαν στην οθόνη με «μεγάλο τρόμο», σύμφωνα με τον Σάουθερν, ο οποίος κατηγόρησε τον Κιούμπρικ για «μεγάλη βλακεία», επειδή δεν είπε στους περίπου 60 στρατιωτικούς ότι έπρεπε να υποκριθούν πως ήταν έξαλλοι μεταξύ τους. Αντιθέτως, έδειχναν να έχουν παράλογα καλή διάθεση, ακυρώνοντας όλο το νόημα της σεκάνς. Ο Κιούμπρικ την αποκάλεσε «καταστροφή ομηρικών διαστάσεων» και την έκοψε αμέσως.
Η επιτυχία της ταινίας ήταν κάθε άλλο παρά σίγουρη. Θα μπορούσε πολύ εύκολα να αποδειχθεί καταστροφική αποτυχία. Ο Μο Ρόθμαν και ο επικεφαλής της Columbia Εϊμπ Σνάιντερ δεν εμφανίστηκαν ποτέ στις προβολές, σαν να ήθελαν να αποστασιοποιηθούν από την ταινία. Μάλιστα, όταν είχε κυκλοφορήσει η είδηση ότι το αντιμιλιταριστικό θέμα κινδύνευε να οδηγήσει σε αντιαμερικανισμό, έστειλαν έναν κατάσκοπο στο πλατό για να τραβήξει φωτογραφίες και να ηχογραφήσει κρυφά συνομιλίες. Και το τμήμα του μάρκετινγκ δεν είχε ιδέα πώς να την προωθήσει.
Αν και έκοψε ικανοποιητικό αριθμό εισιτηρίων όταν κυκλοφόρησε, η ταινία άρχισε να χαιρετίζεται σαν κάτι ξεχωριστό ένα χρόνο αργότερα, όταν προτάθηκε για Οσκαρ Καλύτερης Ταινίας, Σκηνοθεσίας, Καλύτερου Διασκευασμένου Σεναρίου και ο Πίτερ Σέλερς για το Οσκαρ Α’ Ανδρικού Ρόλου.
Στην περίπτωση του «SOS Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα», το χάος της παραγωγής οδήγησε τελικά σε μια αριστουργηματική αντιπολεμική σάτιρα με άφθονο μαύρο χιούμορ. Αποδείχθηκε μια από τις καλύτερες κωμωδίες όλων των εποχών με εκρηκτικές ερμηνείες, σε μια εποχή που η ψυχροπολεμική και αντικομμουνιστική υστερία είχε κατακτήσει τις ΗΠΑ και ο ανταγωνισμός Ανατολής και Δύσης στο πεδίο των πυρηνικών εξοπλισμών είχε φτάσει στο απόγειό του. Οι αμερικανικές και οι σοβιετικές βόμβες θα μπορούσαν να εξαφανίσουν ολοκληρωτικά τον πλανήτη Γη.
Στις ημέρες μας, δε, 60 χρόνια μετά την πρεμιέρα της, η τρομερή κωμωδία του Κιούμπρικ παραμένει ανατριχιαστικά επίκαιρη.
- Το θεατρικό έργο «Dr Strangelove» θα παίζεται στο Λονδίνο στο Noël Coward Theatre μέχρι τις 25 Ιανουαρίου