Εναν χρόνο μετά τον θάνατο του Κλοντ Πικασό και το σκόρπισμα της στάχτης του στα γαλάζια νερά της θάλασσας του κεντρικού Αιγαίου που τόσο αγαπούσε, η Παλόμα Πικάσο ένιωσε την ανάγκη να οργανώσει μια έκθεση του Πάμπλο Πικάσο στην Κρήτη αφιερωμένη στη μνήμη του αδελφού της.
Και μαζί με τον φίλο της και φίλο του Κλοντ, καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη, γενικό διευθυντή του Μουσείου Ακρόπολης, αλλά επίσης ανασκαφέα της αρχαίας Ελεύθερνας και δημιουργό του Μουσείου της, του πρώτου μουσείου αρχαιολογικού χώρου στην Κρήτη, συναποφάσισαν να επιμεληθούν μια έκθεση για τη «χαρά τη ζωής», σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου. Είναι ένα θέμα στο οποίο δεν είχε δοθεί ποτέ έμφαση στα εκατοντάδες βιβλία, άρθρα και αναφορές στη διεθνή βιβλιογραφία για το έργο του μεγάλου δημιουργού, ακόμα και σε αυτά που δεν ρίχνουν το βάρος μόνο στις ζωγραφικές συνθέσεις κάθε περιόδου, από τη ροζ και τη μπλε περίοδο, από τον κυβισμό στον σουρεαλισμό αλλά και πιο πρόσφατα σε έργα της χαρακτικής και της κεραμικής.
Η περιοδική έκθεση «Πικάσο στην Κρήτη: η χαρά της ζωής», λοιπόν οργανώθηκε με επιτυχία και εγκαινιάστηκε το απόγευμα της Παρασκευής 5 Ιουλίου από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου στο Μουσείο Αρχαίας Ελεύθερνας. Θα διαρκέσει έως τις 20 Οκτωβρίου.
Η πρωτότυπη αυτή έκθεση, που ήδη έχει προκαλέσει το διεθνές ενδιαφέρον, υμνεί τη χαρά της οικογενειακής ζωής του μεγάλου καλλιτέχνη, αλλά και ευρύτερα της ζωής των ανθρώπων με ισορροπία μέσα στη φύση, δήλωσε ο Νίκος Σταμπολίδης, έτσι όπως τη διαπίστωνε ο ίδιος ο ζωγράφος στην Ισπανία αρχικά κατά τη διάρκεια των παιδικών και εφηβικών του χρόνων και αργότερα κυρίως στη νότια Γαλλία. Και, φυσικά, όπως τη διατύπωνε στο έργο του μέσα από τη «διονυσιακή» μυθολογία, μέσα από Φαύνους, Πάνες, Σατύρους, Κενταύρους, πλάσματα με μειξογενή ανθρώπινα και ζωικά χαρακτηριστικά, συνδεδεμένα με τη φύση, το βουκολικό τοπίο, τον κόσμο των ζώων και των πτηνών, τη μουσική, τη διασκέδαση, το ερωτικό στοιχείο, συνολικά με τη χαρά τη ζωής.
Σε ανάμνηση της χαράς της οικογενειακής ζωής
Ενα εφυαλωμένο πλακίδιο από τερακότα με έναν Φαύνο ζωγραφισμένο για την αγαπημένη του κόρη μια μέρα του 1961 που η μικρή δεν είχε τα κέφια της συγκαταλέγεται ανάμεσα στα 62 έργα του Πικάσο από τη συλλογή της Παλόμα Πικάσο που εκτίθενται στην Ελεύθερνα και είναι η μοναδική φορά που το έργο αυτό έφυγε από τη θέση του πάνω από το κρεβάτι της στη Ελβετία για να ταξιδέψει στην Κρήτη.
«Στην πρώτη μου ανάμνηση, βρίσκομαι στην αγκαλιά του πατέρα μου και ανεβαίνουμε τα ατελείωτα σκαλιά που οδηγούν στο σπίτι μας στο Βαλορίς: ο ξεχωριστός ρυθμός των βημάτων του, η κάθε του δρασκελιά, τεράστια σε μήκος μα όχι σε ύψος, το γλυκό άρωμα από τα άνθη της πορτοκαλιάς που χαϊδεύει τον ανοιξιάτικο αέρα…» θυμάται η Παλόμα η οποία, όπως λέει, είχε «καταλάβει από πολύ νωρίς πως ο Πάμπλο ήταν από τη μία απλώς ο πατέρας μου και από την άλλη ο Πικάσο. Ούτε στη φαντασία μου δε θα μπορούσα ποτέ να ονειρευτώ πατέρα με πιο παιχνιδιάρικη διάθεση».
Παιχνιδιάρικα έργα του, λοιπόν, εκτίθενται τώρα στην Κρήτη: κεραμικά, ζωγραφικά, μικρά γλυπτά «παραδείγματα» (boccetti), σχέδια και χαρακτικά μέσα και έξω από προθήκες, τοποθετημένα σε αγαστή συνομιλία με 24 αρχαιότητες σε βάθρα και στηρίγματα ή κρεμασμένα σε τοίχους. Στο βαθύ πράσινο χρώμα της ελιάς που έχουν οι προθήκες του Μουσείου της αρχαίας Ελεύθερνας συνταίριαξε το καστανό του χρώματος της γης και το γαλάζιο των ουρανών, το αγαπημένο χρώμα του Πικάσο για να θυμηθούμε τη Γαλάζια Περίοδο του έργου του, για να ξεχωρίζουν άνετα τα μοντέρνα έργα, έτσι ώστε να δημιουργούν μαζί την αρχέγονη τριάδα, γη-φύση-ουρανός, αυτήν την αναλλοίωτη, όπως την ήξεραν και τη ζούσαν οι άνθρωποι και τη συνεχίζουν της υφηλίου οι τυχεροί προνομιούχοι, όσοι γνωρίζουν να ζουν και να δημιουργούν, αναφέρει ο Νίκος Σταμπολίδης.
Η Εκθεση ξεκινά στο αίθριο του Μουσείου έχοντας ανατυπωμένη προμετωπίδα έναν πίνακα του Πικάσο που ο ίδιος ονομάζει η «Χαρά της Ζωής», εμπνευσμένο από την οικογενειακή ευτυχία στις παραλίες της νότιας Γαλλίας. Λίγο πιο πέρα είναι κρεμασμένη μια κεφαλή-μάσκα ταύρου από την Ανδαλουσία, χορτόπλεκτη σαν αυτήν που ο ίδιος ο ζωγράφος φέρει στην περίφημη φωτογραφία του που υπάρχει στην πρόσοψη της Εκθεσης, όταν εισέρχεται ο επισκέπτης στο Μουσείο. Ετσι, αν θελήσει κάποιος, μπορεί να φωτογραφηθεί με την χορτόπλεκτη μάσκα, υιοθετώντας την ιδέα του Πικάσο, ως Μινώταυρου: ο επισκέπτης-Μινώταυρος αναφορά στον Μινώταυρο-Πικάσο.
Στον προοίμιο χώρο, στο εσωτερικό του Μουσείου προβάλλοντας σε μικρό καμπύλο τοίχο, λοξά στα παράθυρα που αντικρίζουν το λίκνο του Δία, τον Ψηλορείτη, πρωταγωνιστεί η μαρμάρινη προτομή του Μινώταυρου, -έργο της πρώιμης αυτοκρατορικής περιόδου που ανακαλύφθηκε στα ερείπια της βίλας του Δομιτιανού στο Castel Gandolfo πριν το 1633- η οποία εκτίθεται στην αίθουσα με τα ζώα στο Museo Pio Clementino του Βατικανού, παρατηρεί ο εκ των επιμελητών της πρωτότυπης έκθεσης.
Πρόκειται για μια μαρμάρινη προτομή, ανάλογη με αυτήν του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας, η οποία πρωταγωνιστούσε τότε στην έκθεση «Πικάσο και αρχαιότητα: πηλός και γραμμή» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα το 2019, στο πλαίσιο των Θεϊκών Διαλόγων που είχε δημιουργήσει ο Σταμπολίδης. Σε αντίθεση όμως με εκείνον τον Μινώταυρο του 2ου αι. μ.Χ. που παρουσιαζόταν ως μυθικό τέρας με πιο στιβαρά και θηριώδη χαρακτηριστικά, προτιμήθηκε ο Μινώταυρος του Βατικανού για την πιο εξανθρωπισμένη και εκφραστική απεικόνισή του, που ταιριάζει στον χαρακτήρα της δημιουργίας της σειράς των Μινώταυρων του Πικάσο.
Ο Πικάσο και η Κρήτη
Στην ίδια προοιμιακή ενότητα της Εκθεσης υπάρχει ακόμα ένα έργο που ζωγράφισε ο Πικάσο το 1958, 20 χρόνια μετά την πρωταγωνιστική δεκαετία του Μινώταυρου (1928-1937), οπότε επανέρχεται με την προτομή ενός Μινώταυρου με τον τρόπο που ο ίδιος γνωρίζει να αποδίδει το μυθικό ον, εδώ πιο ανάλαφρο και με oblique ματιά, αποδοσμένο με τη γνωστή λεπτή, καίρια γραμμή του ζωγράφου.
Στη μεγάλη Αίθουσα Α του Μουσείου, που εστιάζει στην ιστορία της εξέλιξης της αρχαίας πόλης από την 3η χιλιετία π.Χ. έως και τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια, έγινε μία πρωτοποριακή σύνδεση. Μέσα στις προθήκες των αρχαίων κεραμικών, μαρμάρινων και χάλκινων έργων, τοποθετήθηκαν ισότιμα πλάι τους έργα του Πικάσο. Πλάι στα γεωμετρικά/ αρχαϊκά ζωόμορφα και πτηνόμορφα αγγεία τοποθετήθηκαν δύο κεραμικά του μεγάλου δημιουργού, ένα ζωόμορφο του 1954 και ένα Μαδούρα με λευκό πηλό, το τελευταίο με εγχαράξεις και εφυάλωση, μία αρχαία τεχνική με αγγεία που υπάρχουν τόσο στην μεγάλη προθήκη των σχέσεων της αρχαίας Ελεύθερνας με άλλα μέρη εντός της Μεσογείου αλλά ακόμα και στην προθήκη των πολεμιστών της Aίθουσας Γ του Μουσείου, με τα ευρήματα της «ομηρικής» νεκρόπολης της Ορθής Πέτρας.
Tα έργα του, ζωγραφικά σε κεραμικά, κυρίως πιάτα διαφόρων μεγεθών και πλακίδια αλλά και αγγεία, συχνά εγχάρακτα μικρά γλυπτά (boccetti) συνήθως σε λευκό πηλό και άλλα χαρακτικά κατακλύζονται από ζώα (ταύρους, αιγοειδή κ.ά.), πτηνά (περιστέρια, κουκουβάγιες κ.ά.) κυρίως όμως απεικονίζουν Φαύνους και τις παραλλαγές συνοδών του διονυσιακού κύκλου (Πάνες και Σατύρους και Κενταύρους) σε προτομές, ή άλλους που παίζουν αυλούς και σύριγγες ή και χορεύουν, και δεν αντιπροσωπεύουν τίποτε άλλο από τη φύση, το βακχικό-βουκολικό-αρκαδικό τοπίο και τη χαρά της ζωής. Αυτή η ισορροπία του «ανήκειν στη φύση», όπως τονίζεται ιδιαίτερα στη Μεσόγειο, εντάσσεται στη δημιουργία του Πικάσο που γνωρίζει να μεταμορφώνει τα πράγματα και να δημιουργεί τον δικό του μύθο.
Σε περίοπτη θέση στο κέντρο της έκθεσης ξεχωρίζει πάνω στο βάθρο της η τετράγωνη κεραμική πλάκα με το πορτρέτο του Κλον Πικασό δημιουργία του 1953, όταν ο Κλοντ θα πρέπει να ήταν περίπου 6 ετών. Στην πίσω πλευρά ο Πικάσο σημείωσε με κεφαλαία γράμματα τον τόπο «Vallauris» και την ημερομηνία 24.2.1953 και ζωγράφισε δύο επάλληλες ανδρικές γενειοφόρες προτομές σε κατατομή επάνω δεξιά και μια ακόμα γυναικεία που στρέφονται προς αριστερά, ενώ κάτω και αριστερά φιγουράρουν δύο δεξιόστροφες κεφαλές με προσωπογραφικά χαρακτηριστικά.
Ενας πολλαπλός εικαστικός πικασικός Φαύνος, έργο με μελάνι σε χαρτί του 1955, εισάγει στη συνέχεια τον επισκέπτη σε μια σειρά από Φαύνους, Πάνες και Σατύρους μέσα στο Μουσείο της αρχαίας Ελεύθερνας και στο βουκολικό της τοπίο.
Πρωταγωνιστικό ρόλο έχουν οι 11 εξαιρετικές λιθογραφίες με ταύρους, έργο του 1945. Οι πρώτοι τέσσερεις ταύροι αποδίδονται φυσιοκρατικά, έτσι όπως θα μπορούσε να τους ζωγραφίσει ένας κλασικός εικαστικός. Στη συνέχεια αρχίζουν να γίνονται περισσότερο γεωμετρημένοι και αφαιρετικοί για να καταλήξουν στη λιτή ουσία των τριών τελευταίων με τη λεπτότητα μιας γραμμής που λες και συνεχίζει κλασικούς αγγειογράφους και που μόνο ο δημιουργός Πικάσο μπορούσε να αποδώσει, όπως φαίνεται πιο κάτω στο κοπάδι των ζώων. Αξίζει να παρατηρήσει κανείς προσεκτικά τον τμηματικά σωζόμενο πήλινο ταύρο της αρχαίας Ελεύθερνας που εκτίθεται στο πλάι, για να διαπιστώσει την εικαστική δεινότητα των απεικονιστικών πικασικών ταύρων των πρώτων λιθογραφιών.
Απέναντι από τις λιθογραφίες υπάρχει ακόμα μία κεφαλή ταύρου, μπρούτζινη αυτή τη φορά και σχετικά μεγάλη, ενώ μία μικρότερη επίσης μπρούτζινη, έχει τοποθετηθεί από την Παλόμα στην ενότητα του κοπαδιού. Και τα δύο είναι έργα του 1957, ξεχωριστά και δυναμικά, κάτι ανάμεσα σε πραγματικά κεφάλια ή βουκράνια. Το πρώτο έχει κάτι από τη δύναμη της κομμένης κεφαλής τράγου, που ζωγράφισε το 1952, ενώ το δεύτερο είναι μια «φυσιοκρατικότερη» απόδοση του περίφημου βουκρανίου-ποδηλάτου καμωμένο από σέλα και τιμόνι, έργο που κατασκεύασε κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, το 1942.
Σε χωριστές προθήκες εκτίθενται: το τετραπρόσωπο αγγείο του 1957 και ένα πρόσωπο τριών τετάρτων προς αριστερά, ζωγραφισμένο σε τερακόττα πηλού, έργο του 1950. Εξι μεγάλα στρογγυλά κεραμικά πιάτα, δημιουργίες του β΄ μισού της δεκαετίας του 1950, αποτελούν μια ακόμα σημαντική ενότητα της Εκθεσης. Δυο απ’ αυτά είναι ζωγραφισμένα με κεφαλές μετωπικών βοοειδών.
Σε δύο δημιουργίες του ίδιου κύκλου πρωταγωνιστούν δύο μετωπικές κουκουβάγιες σε μπλε και λευκό φόντο. Στο τελευταίο πιάτο πάνω σε μαύρο φόντο ο Πικάσο αποπειράται τον συνδυασμό ενός Φαύνου με βαθύ κίτρινο χρώμα. Ο τελευταίος κερασφόρος υψώνει τα χέρια ψηλά προς τα ανοικτά φτερά μιας μετωπικά αποδοσμένης κουκουβάγιας που έχει καθίσει στο κεφάλι του.
Πρωταγωνιστική είναι η ακουαρέλα μεγάλου μεγέθους της 21/7/1946, που ουσιαστικά ορίζει την ενότητα με τα 15 τετράγωνα πλακίδια με προτομές και κεφαλές Φαύνων ή Πάνα καθώς και μία «αφηγηματική σκηνή» σε τρία συνεχόμενα πλακίδια.
Στην ακουαρέλα, μια σειρά από λεπτές αέρινες γραμμές, ευθείες, ακτινωτές και καμπύλες διαγράφουν ένα φυσικό τοπίο με δέντρα που ενισχύονται από πράσινα και μπλε χρώματα. Σχεδόν στο κέντρο και προς τα αριστερά του μεγάλου δέντρου μία νεανική ανδρική μορφή, καθιστή, με τα δυο της χέρια παίζει αυλό που φέρει στο στόμα της. Ο νεαρός άνδρας, με ή χωρίς κέρατα, ο Φαύνος ή Πάνας ή ακόμα και νεαρός Σάτυρος που επαναλαμβάνεται σε αρκετές δημιουργίες του Πικάσο σε διαφορετικά υλικά, εκφράζει τη χαρά της ζωής μέσα σ’ ένα φυσικό βουκολικό περιβάλλον, που ταιριάζει πολύ με τη μεταπολεμική δραστηριότητα του Πικάσο ο οποίος ζει στο μεσογειακό τοπίο της νότιας Γαλλίας. Κουρασμένος από την απομόνωση στο Παρίσι κατά τη διάρκεια του πολέμου, η φύση, οι αρχαιότητες της Αντίμπ και του υπόλοιπου γαλλικού νότου, τον φέρνουν πιο κοντά στους μεσογειακούς, παιχνιδιάρηδες ελληνικούς, υποδεέστερους, θεούς και συντρόφους του διονυσιακού κύκλου.
Το πνεύμα των εκθεμάτων με τους ταύρους, τους Φαύνους και τη χαρά της ζωής, συνεχίζεται ανάμεσα στις αρχαιότητες του Μουσείου με εκθέματα που συνδέονται με τις λατρευτικές πρακτικές, τις πίστεις και τις δοξασίες των ανθρώπων της αρχαίας πόλης. Εύκολα διακρίνει κανείς ότι ανάμεσα στους θεούς που λατρεύονταν στην Ελεύθερνα στην αρχαιότητα δεν πρωταγωνιστούν απαραίτητα οι μεγάλοι θεοί του Ολύμπου αλλά -τουλάχιστον με τα σημερινά ανασκαφικά δεδομένα και ευρήματα- οι θεοί της φύσης, της ομορφιάς και της αναπαραγωγής μαζί με το ζωικό, οικόσιτο σημαντικό κεφάλαιο της ζωής τότε όπως και σήμερα. Αν εξαιρέσει, δε, κανείς το τμήμα που αναφέρεται στη χριστιανική θρησκεία, το μεγαλύτερο μέρος των εκθεμάτων αφορά σε θεότητες, όπως ο Πάνας, ο Διόνυσος, η Αρτεμις και η Αφροδίτη.
Η Εκθεση κλείνει με μια πρωτότυπη σύνδεση-σύγκριση ενός αρχαίου μαρμάρινου αμφιγλύφου του 1ου αι. π.Χ.-1ου αι. μ.Χ. που βρέθηκε πρόσφατα στις ανασκαφές της αρχαίας Ελεύθερνας, στην ανατολική πλευρά του λόφου της, στη θέση Αγιος Μάρκος, όπου ανασκάπτεται ένα εξαιρετικής τέχνης μνημείο, μια παλαιοχριστιανική βασιλική. Στο κέντρο της παράστασης της μιας ανάγλυφης πλευράς απεικονίζονται δύο τράγοι σε κορύφωση που πλαισιώνονται από κληματίδα έμφορτη από τσαμπιά σταφύλια.
Στην άλλη ανάγλυφη πλευρά διακρίνεται στα αριστερά μια σπασμένη σήμερα ανάγλυφη μορφή ενός Πάνα, από τον οποίο όμως διακρίνονται το πίσω τμήμα του σώματος καλυμμένο από βαρύ ιμάτιο και ο τριχωτός μηρός του ενός ποδιού του και το διχαλωτό άκρο πόδι του. Το σπάσιμο φαίνεται να οφείλεται πιθανόν στο γεγονός ότι με την αλλαγή από την παγανιστική στη χριστιανική θρησκεία, η μορφή του θεωρήθηκε δαιμονική. Κι εδώ απεικονίζεται πάλι μια κληματίδα σχεδιασμένη αριστουργηματικά, που καταλαμβάνει τη συνολική επιφάνεια, η οποία φαίνεται να ξεκινά από ένα φυλλώδες «κιονόκρανο» στο κάτω μέρος του αναγλύφου, αφήνοντας χώρο για τη διηγηματική σκηνή που διαδραματίζεται στο κέντρο της.
Πάνω στο φυλλώδες κιονόκρανο βρίσκεται μία ημίγυμνη μορφή που φαίνεται να κοιμάται ξαπλωμένη σε στάση ανάπαυσης. Στο γυμνό πανοκόρμι της φουσκώνουν τα σφριγηλά στήθη της, ενώ το κάτω τμήμα του σώματός της καλύπτεται με ιμάτιο. Στα καμπυλωμένα κλαδιά της κληματίδας αριστερά και δεξιά της κοιμισμένης μορφής ισορροπούν δύο νεαροί Σάτυροι. Η σκηνή, με όλο το «χαρίεν και παιγνιώδες» ύφος της, ταιριαστή στο υστεροελληνιστικό ροκοκό είναι γνωστή στη θεματική σειρά «αποκαλύπτοντας την ομορφιά», εμπνευσμένη από κλασικά και υστερότερα έργα που απεικονίζουν το ίδιο μοτίβο σε παραλλαγές Σατύρων, Φαύνων και Πανός που ανασύρουν το ένδυμα μιας κοιμωμένης Νύμφης ή ακόμα και της Αριάδνης, όταν σύντροφοι (Σάτυροι) από τον θίασο του Διονύσου την ανακαλύπτουν εγκαταλελειμμένη από τον Θησέα στη Νάξο.
Εργο σύγκρισης στο πλάι του τοποθετήθηκε το χαρακτικό με νερομελάνη (aquatinta) του Πικάσο από τη Συλλογή του Γιώργου και της Μαρίας Εμπειρίκου που διάλεξαν ο Νίκος Σταμπολίδης και η Παλόμα Πικάσο με τη συγκατάθεση της Μαρίας. Πρόκειται για ένα ευμέγεθες χαρακτικό από τη σειρά της Suite Vollard των ετών 1930-1937, τασ οποία μετά τον θάνατο του Αμπρουάζ Βολάρ (1866-1939) σκορπίστηκαν σε διάφορα Μουσεία και Συλλογές.
Στο χαρακτικό απεικονίζεται αριστερά ένας νεανικός ανθρωπόμορφος ημικαθιστός Φαύνος, κερασφόρος και γενειοφόρος με ουρά που εκφύεται από το πέρας της σπονδυλικής του στήλης. Με το αριστερό του χέρι ανασύρει το ύφασμα που κάλυπτε μια ξαπλωμένη γυναικεία κοιμώμενη μορφή. Είναι φανερή η σχέση του έργου με ανάλογα έργα της αρχαιότητας που ο Πικάσο είτε τα είχε δει σε διονυσιακές ρωμαϊκές σαρκοφάγους ή άλλες στο Μουσείο του Λούβρου ή σε άλλα μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους ή ακόμα πιο πιθανόν είναι να τα είχε δει σε εκδόσεις της εποχής με αρχαιολογικό περιεχόμενο.
Τέλος, η έκθεση συνοδεύεται από δίγλωσσο κατάλογο (ελληνικά και αγγλικά) με κείμενα του Κλοντ Πικασό, της Παλόμα Πικάσο και του Νίκου Σταμπολίδη.