«Δεν διδάσκει η Ιστορία. Δεν το πιστεύω. Γιατί αν διδασκόμασταν δεν θα κάναμε τα ίδια λάθη, τα ίδια φριχτά πράγματα ξανά και ξανά, χωρίς καν να μας νοιάζει. Παγκοσμίως φυσικά…».
Νωρίς το μεσημέρι στο μικρό ακριανό τραπέζι στο καφέ του Μουσείου Ακρόπολης με τον Παρθενώνα απέναντί μας κι ένα πολύβουο πλήθος γύρω μας ο καθηγητής Δημήτρης Παντερμαλής παραμένει ψύχραιμος παρατηρητής των γεγονότων, όχι όμως και αδιάφορος στην ανθρώπινη φύση που επιλέγει να αγνοεί τα παραδείγματα του παρελθόντος. «Υπάρχει όμως και ένα καλό», προσθέτει. «Γνωρίζοντας το παρελθόν γίνεσαι σοφότερος. Αντί να ζεις μία μονοδιάστατη ζωή μαθαίνεις, ότι πριν από εσένα τα ίδια έκαναν και άλλοι και πριν από αυτούς άλλοι… Είναι σαν να έχεις ζήσει έτσι, περισσότερες ζωές, άπειρες σπουδαίες στιγμές, μεγάλους αιφνιδιασμούς. Όσοι ασχολούνται με την Αρχαιολογία το γνωρίζουν καλά αυτό».
Το τείχος της Ακρόπολης αστράφτει στο φως του Ιουλίου, κάτω στον πεζόδρομο το τρενάκι με τους τουρίστες εκτελεί την ωριαία παραφωνία του, μιλιούνια ανεβοκατεβαίνουν οι επισκέπτες τα σκαλιά του μουσείου. Ο χρόνος εδώ μοιάζει παγωμένος σαν να μην συμμετέχει στις δραματικές στιγμές που ζει η χώρα. Αλλά δεν είναι ο χρόνος, είναι ο τόπος, όπως λέει ο κ. Παντερμαλής, που διαδραματίζει τον σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξη της Ιστορίας.
«Πιστεύω ότι οι τόποι με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους σφραγίζουν τους ανθρώπους, ορίζουν την ιστορία τους. Οι μικρές αλλά ποικίλες γεωμορφολογικά ενότητες, που χαρακτηρίζουν τον ελληνικό χώρο είναι αυτές που συνέβαλαν στη διαμόρφωση των μικρών πόλεων-κρατών με οικονομοπολιτική αυτάρκεια η καθεμιά, κάτι που οι άνθρωποι ανήγαγαν σε ιδεώδες».
-Αυτό πιστεύετε ότι ισχύει ως σήμερα στην Ελλάδα;
-Δεν το βλέπουμε; Η πολυμορφία και η πολυπλοκότητα του περιβάλλοντος είναι αυτή που μας διαμορφώνει. Εκεί όμως βρίσκεται και η δυσκολία. Γιατί προκαλεί διαρκώς τους ανθρώπους να είναι κάτι το ιδιαίτερο ή να αισθάνονται έτσι.
-Η ποικιλία δεν τονώνει τον πολιτισμό καλλιεργώντας τη δημιουργικότητα;
-Αυτό που καλλιεργεί περισσότερο είναι οι δυνάμεις της επιβίωσης. Η πρόσληψη του ποικίλου περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζεις σε ωθεί να αντιδράς, να αναπροσαρμόζεσαι, να αναζητείς λύσεις στα αδιέξοδα, προκειμένου να επιβιώσεις. Η Ελλάδα είναι ένας τόπος επινοητικός. Έχουμε αντιμετωπίσει πολύ συχνά αδιέξοδα, όμως έχουμε επιβιώσει κι έχουμε ασκηθεί σ’ αυτό. Ουσιαστικά, ο ορισμός που μας ταιριάζει είναι αυτός του Οδυσσέα: Πολυμήχανος.
-Υπάρχει επομένως το πρότυπο του πολυμήχανου Έλληνα;
-Ναι. Κάτι που δεν μπορεί να δει κανείς σε πολύ προηγμένους πολιτισμούς, επειδή έχουν αγκυλώσεις. Σε μας είναι λίγο διαφορετικά τα πράγματα. Υπάρχει έμφυτη η ικανότητα επινόησης και τόλμης. Και είναι πολύ σημαντικό να τολμάς, να ξεπερνάς το στερεότυπο, να διακινδυνεύεις.
Πρόεδρος του Μουσείου Ακρόπολης αλλά κυρίως ο άνθρωπος που το δημιούργησε κυριολεκτικά από το μηδέν υπερνικώντας μεγάλες αντιξοότητες και αντιδράσεις, έτσι ώστε σήμερα να αποτελεί το πρώτο σημείο προορισμού των επισκεπτών της χώρας μετά την ίδια την Ακρόπολη, ανασκαφέας της ιερής πόλης των Μακεδόνων στο Δίον, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, όταν ανέλαβε και ο ίδιος το ρίσκο του μουσείου δεν μπορούσε να διανοηθεί την πολεμική που θα αντιμετώπιζε. Ακόμη και σήμερα μάλιστα δέχεται κριτική, αφού κατά μία άποψη το Μουσείο Ακρόπολης αναδεικνύει μία ιδεαλιστική όψη της αρχαίας Αθήνας και καθόλου αυτή των λαϊκών τάξεων.
«Αντίθετα», απαντά ο ίδιος. «Το μουσείο δεν θέλει να δίνει την αίσθηση του απολεσθέντος παραδείσου. Επιδιώκει την ανάδειξη και της πραγματικότητας. Αποσιωπάται αίφνης ότι τα έργα, που βρίσκονται εδώ έχουν προέλθει από το σύνολο της αθηναϊκής κοινωνίας, η οποία περιελάμβανε όλες τις κατηγορίες ανθρώπων. Και τους ηθικούς και σώφρονες αλλά και αυτούς που ξεγελούσαν το δήμο ώστε να παίρνει δήθεν δημοκρατικές αποφάσεις, τους Στρεψιάδηδες δηλαδή και αυτούς που οδήγησαν στη Σικελική καταστροφή… Το μεγαλειώδες όμως στην περίπτωση της αρχαίας Αθήνας είναι, ότι την ίδια στιγμή δημιουργούνταν και οι Καρυάτιδες! Γιατί η κοινωνία μέσα απ’ όλες αυτές τις αντιπαραθέσεις είχε κατορθώσει να αναδείξει ένα ιδεώδες, χωρίς η ίδια να είναι ιδεώδης. Αυτά τα έργα λοιπόν δεν είναι ένα ιδεαλιστικό προϊόν αλλά το αποτέλεσμα μιας επιθυμίας, ενός σπουδαίου στόχου για τους αρχαίους να φθάσουν κάπου».
-Πέρα από το προφανές, ότι εδώ φιλοξενούνται τα αριστουργήματα της κλασικής αρχαιότητας πού οφείλεται η τεράστια επιτυχία του μουσείου και πώς μπορεί να διατηρηθεί το ενδιαφέρον του κόσμου;
-Απαιτείται καθημερινός αγώνας γι’ αυτό. Δεν υπάρχει αυτοματοποιημένο σύστημα λειτουργίας. Γιατί δεν διαχειρίζεσαι μόνον τις αρχαιότητες αλλά και τις αρχαιότητες σε σχέση με τον κόσμο, με την κοινωνία. Η μόνη οδηγία λοιπόν είναι να διατηρείς συνεχή διάλογο με το κοινό, να έχεις μία ειλικρινή σχέση μαζί του και να είσαι πάντα σε εγρήγορση απέναντι στις αλλαγές της κοινωνίας.
Ο ίδιος, άλλωστε, παραμένει διαρκώς σε ετοιμότητα. «Όπως έχετε κι εσείς διαπιστώσει σπανίως κάθομαι στην καρέκλα του γραφείου μου. Οι χώροι του μουσείου είναι το γραφείο μου, η σχέση με το προσωπικό και με το κοινό. Ξέρετε, δεν σπουδάζει κανείς να γίνει διευθυντής, να γίνει πρόεδρος. Γίνεται και αυτό μετριέται με την επιτυχία που έχει», λέει. Κι όσο για την πολεμική που έχει εκφραστεί από αρχαιολογικούς κύκλους για το καθεστώς λειτουργίας του μουσείου ως νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου (εν αντιθέσει με την πλειοψηφία των άλλων, που αποτελούν υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού), ο κ. Παντερμαλής δηλώνει ότι απλώς βρίσκονται σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετες πλευρές: «Όταν τα στερεότυπα ταράσσονται είναι λογικό ίσως να υπάρχουν αντιδράσεις. Αλλά η διατήρηση της παράδοσης δεν σημαίνει οπωσδήποτε επιτυχία…».
Η υποχώρηση των κλασικών σπουδών διεθνώς εξάλλου και η μείωση του ενδιαφέροντος για την κλασική αρχαιότητα είναι ένα καμπανάκι, που κτυπά όλο και δυνατότερα τα τελευταία χρόνια επισημαίνοντας την ανάγκη αλλαγής στην νοοτροπία και την προσέγγισή τους. Γιατί «Η κλασική παιδεία του 19ου αιώνα δεν λέει σχεδόν τίποτε για τον άνθρωπο του 21ου. Θα πρέπει λοιπόν να αναρωτηθούμε πώς θα δείξουμε στον σύγχρονο άνθρωπο, ότι ο αρχαίος πολιτισμός παραμένει διαχρονικά πολύτιμος. Χρειάζεται όμως προσπάθεια και ανοιχτό μυαλό για να επιτευχθεί αυτό», όπως λέει ο ίδιος.
Τιμώμενο πρόσωπο στη φετινή τελετή αποφοίτησης του Αμερικανικού Κολλεγίου DEREE, σε μία εκδήλωση όπου του απονεμήθηκε ο τίτλος του Επίτιμου Διδάκτορος Ανθρωπιστικών Γραμμάτων για τη συμβολή του στον πολιτισμό και στην εκπαίδευση, ο καθηγητής Δημήτρης Παντερμαλής παρότρυνε μάλιστα στην ομιλία του τους φοιτητές να διακριθούν για την πολυμήχανη σκέψη τους, με παράδειγμα την «ασύγκριτη επιτυχία της Αθήνας τον 5ο αιώνα π.Χ. που εκφράστηκε με κύριο χαρακτηριστικό την πολυμήχανη νόηση, που δεν διστάζει μπροστά σε τίποτα και ξέρει να βρίσκει λύσεις εκεί που φαίνεται να υπάρχουν αδιέξοδα». Όπως λέει άλλωστε «Στον τομέα των ανθρωπιστικών σπουδών φαίνεται ότι γίνεται καλή δουλειά στο κολλέγιο, κάτι που είναι χρήσιμο να επισημαίνεται».
Έξι χρόνια από τα εγκαίνια του μουσείου και 17 από την έναρξη των εργασιών δηλώνει σήμερα, ότι ναι, κάποια πράγματα ενδεχομένως να τα έκανε διαφορετικά τώρα, όπως για παράδειγμα, ότι θα προέβλεπε εξ αρχής την εισβολή της ψηφιακής τεχνολογίας και στα μουσεία. Κάτι πάντως, που υλοποιείται ήδη ώστε να καλυφθούν δικτυακά όλοι οι χώροι. Ευρύτερη εφαρμογή των νέων τεχνολογιών γίνεται εξάλλου στην περιοδική έκθεση του Μουσείου Ακρόπολης για τη «Σαμοθράκη. Τα μυστήρια των Μεγάλων Θεών», που εγκαινιάσθηκε πρόσφατα με 252 αρχαία έργα, τα οποία εισάγουν τον επισκέπτη στις μυστηριακές λατρείες, που γεννήθηκαν σ’ αυτό το ιδιαίτερο νησί. «Ο συνδυασμός του γνήσιου αντικειμένου με την ψηφιακή του εικόνα, χωρίς να καταστραφεί η αυθεντικότητα του αρχαίου, είναι η λεπτή ισορροπία στην οποία στοχεύουμε σ’ αυτή την έκθεση».
-Θα επιστρέψουν τα Γλυπτά κ. Παντερμαλή;
– Πιστεύω ότι χρησιμοποιώντας με συνέπεια μία πολιτιστική διπλωματία, που θα βασίζεται σε ξεκάθαρες γραμμές, θα μπορούσε κανείς να κάνει πράγματα όχι στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης αλλά της συνεργασίας. Αλλά να προσθέσω και κάτι άλλο. Το γεγονός ότι το μουσείο μπορεί να διαχειρίζεται ένα τόσο σοβαρό πρόβλημα, όπως είναι η έλλειψη των Γλυπτών, με τρόπο που να μην ενοχλεί τον επισκέπτη, να μην γίνεται δηλαδή κέντρο προπαγάνδας, κλαυθμού και οδυρμού νομίζω ότι από μόνο του είναι πολύ σημαντικό. Το κοινό αντιλαμβάνεται την τραγωδία των Γλυπτών αλλά δεν βγαίνει από εδώ με την αίσθηση του κενού. Κι αυτό θεωρώ, ότι είναι επιτυχία.
-Με ποια ιδιότητα θα θέλατε να σας θυμούνται. Ως αρχαιολόγο, καθηγητή ή τον άνθρωπο που δημιούργησε το Μουσείο Ακρόπολης;
-Το βασικό μου χαρακτηριστικό είναι ότι είμαι αρχαιολόγος.΄Ηταν η βασική προϋπόθεση για όλα.
*Η Μαρία Θερμού είναι δημοσιογράφος.