Η Βαρβαρότητα εναντίον του Πολιτισμού. Εντάξει, αυτός ήταν για τους αρχαίους Έλληνες ο συμβολισμός της Κενταυρομαχίας, που κέντησε, μεταξύ 447 και 440 π.Χ., η σμίλη του φημισμένου γλύπτη Φειδία στις μετόπες της νότιας πλευράς του Παρθενώνα. Όμως, για σκεφθείτε το: δεν θα μπορούσε να είναι και ο συμβολισμός για τα λεηλατημένα Γλυπτά του Παρθενώνα; Η βαρβαρότητα της κλοπής απέναντι στον πολιτισμό του προσωρινού, έστω, δανεισμού αρχαιοτήτων. Να, σαν την 10η μετόπη της νότιας όψης του περίφημου Ναού της Αθηνάς στην Ακρόπολη των Αθηνών που θα έρθει από το Μουσείο του Λούβρου στο Μουσείο της Ακρόπολης το 2021, για τον εορτασμό των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση. Όπως τουλάχιστον συμφώνησαν ο έλληνας πρωθυπουργός με τον πρόεδρο της Γαλλίας στην πρόσφατη συνάντησή τους στο Παρίσι.
Διότι δεν ήταν μόνον ο σκωτσέζος στρατιωτικός, διπλωμάτης και συλλέκτης Τόμας Μπρους, 7ος κόμης του Έλγκιν και 11ος κόμης του Κινκάρντιν (για να καταλαβαινόμαστε, απλά: ο λόρδος Έλγιν) που ξήλωσε τα ελληνικά γλυπτά από τον Παρθενώνα, μεταξύ 1799 και 1812. Μια δεκαετία πριν, το 1788, ο αρχαιολάτρης και ζωγράφος Λουί Φρανσουά Σεμπαστιάν Φοβέλ (ο θεωρούμενος ως πρώτος αρχαιολόγος εν Αθήναις), που ενεργούσε για λογαριασμό του τότε γάλλου προξένου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Μαρκ Γκαμπριέλ Φλοράν Ογκίστ κόμη Ντε Σουαζέλ – Γκουφιέ, ξεκόλλησε την -εν λόγω- μετόπη με τη σκηνή της Κενταυρομαχίας και την μετέφερε, με άδεια του σουλτάνου, στη Γαλλία. Και όταν μιλάμε για άδεια, μιλάμε για γραπτό έντυπο, αντίθετα με το «σουλτανικό φιρμάνι» του 1801, που ισχυριζόταν πως είχε ο λόρδος Έλγιν.
Η μετόπη, που εκτίθεται σήμερα στο Λούβρο, κατασχέθηκε το 1792 από τους επαναστάτες της Liberté, égalité, fraternité (Ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη) ως περιουσία του αριστοκράτη, κόμη Ντε Σουαζέλ – Γκουφιέ, και κατέληξε σε δημοπρασία. Εκεί, την αγόρασε ο λόρδος Έλγιν για να πλουτίσει την συλλογή του. Όταν ο αυτοεξόριστος, από το φόβο της Γαλλικής Επανάστασης, κόμης επέστρεψε στην Γαλλία, κατά μία εκδοχή ο Έλγιν, σε μία σπάνια κίνηση μεγαλοθυμίας, του την επέστρεψε. Κι εκείνος, αργότερα, την δώρισε στο Μουσείο του Λούβρου. Κατά άλλη εκδοχή, κατέληξε με τα άλλα γλυπτά του Έλγιν (ανάμεσά τους 15 μετόπες από την νότια πλευρά του Παρθενώνα) στο Βρετανικό Μουσείο και από εκείνο διεκδικήθηκε και έφτασαν τελικά στα χέρια του κόμη.
Τα κεντρικά γλυπτά από το ανατολικό αέτωμα αφαιρέθηκαν, τον 6ο – 7ο αιώνα μ.Χ., για να χτιστεί η κόγχη του ιερού, όταν ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία. Η πλήρης εικόνα από τις λεηλατημένες και μη μετόπες του Παρθενώνα διατηρήθηκε, χάρη στα σχέδια του Γάλλου ζωγράφου και σκιτσογράφου Ζακ Καρύ, το 1674. Και για τις μετόπες που «τραυματίστηκαν», όπως αυτή του Λούβρου. Και για εκείνες που χάθηκαν –κυρίως στη νότια όψη του δωρικού ναού– όταν η Ακρόπολη, ως πυριτιδαποθήκη των Οθωμανών, χτυπήθηκε κατά την ενετική πολιορκία από οβίδα του Φραντσέσκο Μοροζίνι, δόγη της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, το Σεπτέμβριο του 1687. Έτσι, για να συμπληρώσουμε τις πτυχές της βαρβαρότητας στον συμβολισμό της παρούσας ιστορίας.
Η αρπαγή της Ωραίας
Η μετόπη του Λούβρου με την σκηνή της Κενταυρομαχίας, η 10η από τη νότια όψη του Παρθενώνα, από τις 92 συνολικά μετόπες του Φειδία με περιμετρικό πλάτος 160 μ. και ύψος 1,21 μ. θα είναι το γαλλικό δάνειο προς την Αθήνα για τον εορτασμό των 200 χρόνων της Ελληνικής Επανάστασης, με αντάλλαγμα –όπως συμφωνήθηκε- έκθεση χάλκινων γλυπτών, που μέχρι τώρα δεν είχαν βγει από την Ελλάδα, στο Μουσείο του Λούβρου.
Κενταυρομαχία, είπαμε; Ας τα πάρουμε από την αρχή λοιπόν. Από τους Κενταύρους, τα μυθικά -για την αρχαία Ελλάδα- πλάσματα, άλογα με πανωκόρμι ανθρώπινο, που ζούσαν στην Θεσσαλία, στην περιοχή του Πηλίου και συμβόλιζαν τη βαρβαρότητα. Απολίτιστα και βίαια περιγράφονται στα κείμενα των αρχαίων ποιητών. Παρά την βασιλική καταγωγή τους: ο πρώτος Κένταυρος ήταν γιός του Ιξίωνα, βασιλέα της Θεσσαλίας και της Νεφέλης. Για την ιστορία, ο Ιξίωνας έχασε την εξουσία όταν σκότωσε τον πεθερό του και οι πάντες τον απαρνήθηκαν.
Οι απόγονοί του συναντήθηκαν αργότερα στο γάμο του Πειρίθους, Βασιλέα των (Θεσσαλών) Λαπιθών, με την ωραία Ιπποδάμεια. Πρώτος και καλύτερος ο Κένταυρος Ευρυτίων, που στο γαμήλιο γλέντι επιχείρησε να απαγάγει την Ιπποδάμεια. Εξοργίζοντας τους Λαπίθες, οι οποίοi του έκοψαν τα αυτιά και τη μύτη και τον έδιωξαν. Κάτι που προκάλεσε άγρια επίθεση των Κενταύρων. Η Κενταυρομαχία που λέγαμε. Στην οποία οι Κένταυροι ηττήθηκαν, καθώς οι Λαπίθες είχαν στο πλευρό τους τον πολυμήχανο ήρωα Θησέα, φίλο του βασιλέα τους και γαμπρού.
Ο Πολιτισμός νίκησε τη Βαρβαρότητα. Αυτός ήταν και ο συμβολισμός της μυθικής Κενταυρομαχίας, την οποία και λάξευσε ο Φειδίας σε κάποιες από τις μετόπες της νότιας όψης του Παρθενώνα.
Στην 10η μετόπη, του Λούβρου εν προκειμένω, όπου από την οβίδα του Μοροζίνι έχουν χαθεί οι κεφαλές, η σμίλη του περίφημου γλύπτη της αρχαιότητας έχει παραστήσει έναν Κένταυρο να τραβά βίαια, με σκοπό την ερωτική απαγωγή, μια κοπέλα των Λαπιθών. Ένα μαρμάρινο θραύσμα του δεξιού χεριού του Κενταύρου αποκαλύφθηκε μετά την μεταφορά της μετόπης στην Γαλλία και σήμερα έχει ενσωματωθεί στο αντίγραφό της που εκτίθεται στο Μουσείο της Ακρόπολης.
Μια και ξεκίνησαν οι παλιννοστήσεις…
Η επιστροφή, υπό μορφήν δανεισμού για έκθεση, της μετόπης του Λούβρου στην Αθήνα το 2021 θα ήταν άραγε αφορμή για να ανοίξει η συζήτηση περί παλιννοστήσεων και με τους Γάλλους ή θα έχει ως κατάληξη τα «όχι» που απαντήθηκαν σε κάθε αντίστοιχη προσπάθεια προς την πλευρά του άκαμπτου Βρετανικού Μουσείου, το οποίο εκθέτει τα λεηλατημένα από τον λόρδο Έλγιν γλυπτά της Ακρόπολης;
Και δεν φαντάζομαι ότι είναι εύκολο ή εφικτό, ή περιμένει κανείς, να παλιννοστήσει το διασημότερο άγαλμα υπόδειγμα του μέτρου και του κάλλους της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής. Η ακρωτηριασμένη, αλλά πάντα σαγηνευτική και πόλος έλξης των επισκεπτών του Λούβρου, Αφροδίτη της Μήλου. Πλασμένη από παριανό μάρμαρο, με ύψος 2,11 μ. και βάρος 900 κιλών. Και χρονολογημένη στα ελληνιστικά χρόνια, το 100 π.Χ., η οποία βρέθηκε τον Απρίλιο του 1820 σε αγροτική περιοχή της Μήλου, σε θέση αρχαίου οικισμού. Ο γάλλος πρέσβης στην Υψηλή Πύλη, Σαρλ Φρανσουά Ριφαρντό μαρκήσιος Ντε Ριβιέρ, αγόρασε το έργο από τον αγρότη που το είχε βρει και το προσέφερε στον βασιλέα Λουδοβίκο ΙΗ’, που το δώρισε στο παρισινό μουσείο.
Ούτε περιμένει κάποιος εύκολα να επιστραφεί η επιβλητική και ογκώδης (ύψους 5,58 μ. με την πλώρη του πλοίου στην οποία είναι τοποθετημένη) Νίκη της Σαμοθράκης, που «φτερουγίζει» πάνω από ένα κλιμακοστάσιο του Λούβρου. Το ελληνιστικό επίσης άγαλμα, από παριανό μάρμαρο, του 220 – 190 π.Χ., είχε βρεθεί κατακερματισμένο στον ναό των «Μεγάλων Θεών» ή Καβείρων στη Σαμοθράκη, το 1863, από τον γάλλο πρόξενο στην Αδριανούπολη Σαρλ Σαμπουαζό και μεταφέρθηκε στο Λούβρο.
Όμως, είναι εμφανώς μοιρασμένο ανάμεσα στο Μουσείο της Ακρόπολης και το Λούβρο ένα δεξιοτεχνικά σμιλεμένο σε παριανό μάρμαρο πρώιμο (560 π.Χ.), αρχαϊκό αναθηματικό άγαλμα από την Ακρόπολη της Αθήνας, με σωζόμενο ύψος 83 εκατοστών. Η κεφαλή του αγάλματος, που έχει αποδοθεί στον δεινό αττικό γλύπτη Φαίδιμο, εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου και είναι γνωστή ως «Κεφαλή Rampin», από το όνομα του γάλλου συλλέκτη Πιέρ Ραμπέν, που το είχε αγοράσει τον 19ο αιώνα, ύστερα από την αποκάλυψή του το 1880, μαζί με τμήματα από το άλογό του, στις ανασκαφές στην Ακρόπολη.
Η ταυτοποίηση κεφαλής και σώματος έγινε το 1936 από τον άγγλο αρχαιολόγο Χάμφρι Πέιν, ο οποίος αποκατέστησε με χρήση γύψινων εκμαγείων το γλυπτό, με την τέλεια ανατομική απόδοση, κυρίως των κοιλιακών μυών και της περίτεχνης κόμμωσης, με τους βοστρύχους στο μέτωπο και τον αυχένα, και το φροντισμένο μούσι (δίχως μουστάκι). Η κλίση της κεφαλής προς τα αριστερά οδηγεί στην εκτίμηση ότι υπήρχε δίπλα του και δεύτερος ιππέας. Εξ ου και η υπόθεση ότι απεικόνιζαν τους Διόσκουρους. Αν και το στεφάνι από φύλλα οδηγεί στην ερμηνεία ότι ο «μοιρασμένος» ιππέας ήταν νικητής σε ιππικούς αγώνες, μάλλον στα Πύθια.
Και αυτό προς συζήτηση, ακόμη κι αν δεν τεθεί στο τραπέζι να επιστραφεί η Κεφαλή της Ίριδος από τον Παρθενώνα, σμιλεμένη από τον Φειδία σε πεντελικό μάρμαρο (ύψος: 40 εκατοστά). Άλλωστε, ο ακρωτηριασμένος κορμός της Αγγελιοφόρου των Θεών, που ξηλώθηκε από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα από τον λόρδο Έλγιν, εκτίθεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Η «Κεφαλή Laborde», όπως είναι γνωστή, είχε κοπεί από το γλυπτό της Ίριδας μετά τον ενετικό βομβαρδισμό του 1687 και την κατάληψη της Αθήνας και μεταφέρθηκε κατ’ εντολήν του δόγη Φραντσέσκο Μοροζίνι, από τον γραμματέα του Σαν(τρο) Γκάλο στην Βενετία. Εκεί αγοράστηκε από τον γερμανό συλλέκτη Ντάβιντ Βέμπερ το 1824 και 20 χρόνια μετά από τον μαρκήσιο Λεόν Ντε Λαμπόρντ, για να πουληθεί τελικά το 1928 στο Λούβρο.
Στις συλλογές αρχαιοτήτων, που έχουν «μεταναστεύσει» σε πολλές αίθουσες του Μουσείου του Λούβρου, ανήκει εκείνη των ελληνικών αγγείων γεωμετρικού ρυθμού έως τον 4ο αι. π.Χ., ρωμαϊκά αντίγραφα από τα αγάλματα και τα ανάγλυφα του Φειδία, ελληνιστικά και ρωμαϊκά αντίγραφα Καρυάτιδων, 25 επιγραφές που πιστοποιούν την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας, ένα ακέφαλο μαρμάρινο άγαλμα Αθηνάς, η περίφημη Αφροδίτη της Κνίδου (ρωμαϊκό αντίγραφο έργου του Πραξιτέλη). Αρχαιότητες από το ναό της Αρτέμιδας στη Μαγνησία, τη Σάμο, την Τανάγρα, την Ολυμπία, κούροι, τα μαρμάρινα ανάγλυφα «Απόλλων και οι Νύμφες» και «Ερμής Αγοραίος και Νύμφες» και ένας μαρμάρινος κορμός άνδρα του 5ου αιώνα π.Χ. ο οποίος είχε αγοραστεί από την οικογένεια Ρότσιλντ. Και άλλα πολλά, από τις 8.500 ελληνικές αρχαιότητες που εκτιμάται ότι έχουν διασπαρεί σε μουσεία της υφηλίου.
Στην μυθική και συμβολική Κενταυρομαχία της ιστορίας μας ο Πολιτισμός (των Λαπιθών και του Θησέα) νίκησαν την Βαρβαρότητα. Σήμερα, μια πρώτη μάχη κερδίζει –για πρώτη φορά στα χρόνια της διεκδίκησης– ο Πολιτισμός (του δανεισμού λεηλατημένων αρχαιοτήτων από τον Παρθενώνα). Έληξε όμως ο πόλεμος κατά της Βαρβαρότητας;