Για πάνω από έναν αιώνα, ο κόσμος της τέχνης δοξάζει την «Πηγή» του Μαρσέλ Ντισάν. Το έργο, ένας απλός ουρητήρας από πορσελάνη με υπογραφή «R.Mutt 1917», θεωρείται ευρέως ως το αποκορύφωμα της τέχνης του 20ου αιώνα, με ένα αντίγραφό του να εκτίθεται στην Tate Modern του Λονδίνου. Για κάποιους, ο Ντισάν είναι ο πατέρας της εννοιολογικής τέχνης, της λεγόμενης τέχνης των ιδεών. Για άλλους, πάλι, είναι ένας τσαρλατάνος υπεύθυνος για την κατάρρευση της παραδοσιακής τέχνης, γράφει στον Guardian η Ντάλια Αλμπέργκε.
Και τώρα δύο κορυφαίοι ιστορικοί τέχνης αμφισβητούν «τον θεμέλιο λίθο της εννοιολογικής τέχνης» αφού αποκάλυψαν ότι ο ουρητήρας έχει αποδοθεί λανθασμένα στον γαλλικής καταγωγής καλλιτέχνη, και έχουν αποδείξεις.
Σε έρευνά του ο Γκλιν Τόμσον, πρώην λέκτορας Ιστορίας της Τέχνης στο πανεπιστήμιο του Λιντς, υποστηρίζει ότι το «Fountain» δεν θα μπορούσε να είναι ιδέα του Ντισάν και ότι το έκλεψε από μια γερμανίδα πρωτοπόρο του κινήματος του Ντανταϊσμού, την Ελζε βαρόνη φον Φράιταγκ-Λόρινγκχοφεν.
Ο Τόμπσον ταυτοποίησε τον χαρακτηριστικό της γραφικό χαρακτήρα στον ουρητήρα και τώρα μπορεί να αποδείξει ότι ο Ντισάν δεν μπορεί να είχε αγοράσει τον ουρητήρα του σε ένα κατάστημα υδραυλικών στη Νέα Υόρκη, όπως είχε ισχυριστεί, επειδή ήταν ένα μοναδικό μοντέλο από τη Φιλαδέλφεια· ο Ντισάν δεν επισκέφτηκε ποτέ την πόλη αυτή, αλλά εκεί είχε την έδρα της τότε η Φον Φράιταγκ-Λόρινγκχοφεν, αποφεύγοντας τις κατηγορίες για κλοπές καταστημάτων στη Νέα Υόρκη.
Ο συνταξιούχος βρετανός ιστορικός Τέχνης είχε αναγνωρίσει το πραγματικό μοντέλο του ουρητήρα που είχε υποβάλει η Φον Φράιταγκ-Λόρινγκχοφεν στην έκθεση της Society of Independent Artists το 1917 στη Νέα Υόρκη, που όμως δεν εκτέθηκε και σώζεται μόνο σε μια φωτογραφία του Αλφρεντ Στίγκλιτζ. Επιπλέον, ο Τόμπσον έχει εντοπίσει και τα δύο μοναδικά σωζόμενα δείγματα της ίδιας μάρκας και μοντέλου.
Τα στοιχεία αμφισβητούν τον ισχυρισμό του Ντυσάν το 1966 ότι έλαβε τον ουρητήρα του από το κατάστημα J L Mott Iron Works στο Μανχάταν, εξηγώντας το υποτιθέμενο λογοπαίγνιο της υπογραφής «R Mutt»: «Το “Mutt” προέρχεται από το “Mott Works”, το όνομα ενός μεγάλου κατασκευαστή ειδών υγιεινής», είπε κάποτε, «Αλλά το “Mott” ήταν πολύ κοντινό, οπότε το άλλαξα σε “Mutt”, από την καθημερινή σειρά κινουμένων σχεδίων “Mutt and Jeff” με την οποία όλοι ήταν εξοικειωμένοι».
Ο Τόμπσον, ωστόσο, απέδειξε ότι η εκείνη εταιρεία ούτε κατασκεύασε το συγκεκριμένο μοντέλο ούτε το πούλησε στο ευρύ κοινό. «Το ψευδώνυμο “Mutt” δεν θα μπορούσε να προέρχεται από το όνομα “Mott”», είπε. Αντίθετα, υποστήριξε ότι το «RMutt» που έγραψε στον ουρητήρα με το χέρι της η Ελζε φον Φράιταγκ-Λόρινγκχοφεν, η οποία πέθανε πάμπτωχη στο Παρίσι το 1927, ήταν ένα λογοπαίγνιο με τη γερμανική λέξη για την εξαθλίωση, «Armut» («Αρμουτ»), κάτι που συνήθιζαν οι ντανταϊστές.
Ο Τζούλιαν Σπάλντινγκ, πρώην διευθυντής γκαλερί στο Σέφιλντ, το Μάντσεστερ και τη Γλασκώβη, θα συμπεριλάβει την έρευνα στο βιβλίο του, «Art Exposur», που θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Pallas Athene Books τον Νοέμβριο. «Αυτά τα στοιχεία διαψεύδουν απολύτως την πατρότητα του ουρητήρα από τον Ντισάν», είπε.
Ο Σπάλντιγκ πρόσθεσε ακόμη ότι, «Αυτό σημαίνει ότι ολόκληρος ο θεμέλιος λίθος της εννοιολογικής τέχνης απλώς καταρρέει. Ενα έργο τέχνης δεν είναι έργο τέχνης μόνο και μόνο επειδή κάποιος λέει ότι είναι. Αλλάζει την ιστορία της τέχνης και έχει τεράστιες επιπτώσεις στην αγορά της σύγχρονης τέχνης και τα εκατομμύρια που έχουν επενδυθεί σε αυτήν».
Το έργο του Σπάλντιγκ περιλαμβάνει τη δημιουργία βραβευμένων μουσείων, με την Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης της Γλασκώβης ανάμεσά τους. Στο βιβλίο του «The Eclipse of Art» (2005) επέκρινε τον ουρητήρα του Ντισάν επειδή είπε –αποτελεσματικά- ότι οτιδήποτε μπορεί να είναι έργο τέχνης εάν το λέει ένας καλλιτέχνης.
Ο Σπάλντιγκ εξέφρασε στον Guardian την απογοήτευσή του επειδή το καλλιτεχνικό κατεστημένο είχε αρνηθεί να δεχτεί την πνευματική ιδιοκτησία της Φον Φράιταγκ-Λόρινγκχοφεν, όπως προτάθηκε αρχικά από την Αϊρίν Γκάμελ το 2002, και αγνόησε μια επιστολή του 1917 του Ντυσάν που έγραψε στην αδερφή του ότι «μια φίλη» είχε υποβάλει σε έκθεση «έναν ουρητήρα ως γλυπτό».
«R Mutt» όπως «Armut», δηλαδή φτώχεια
Στο βιβλίο του, υποστηρίζει, εξάλλου, ότι το έργο της Φον Φράιταγκ-Λόρινγκχοφεν ήταν πιο περίπλοκο από αυτό του Ντυσάν και ότι είχε υποβάλει τον ουρητήρα της σε μια έκθεση καθώς ο κόσμος περίμενε ότι η Αμερική θα κήρυττε τον πόλεμο κατά της πατρίδας της, της Γερμανίας. Αυτό, όπως ισχυρίζεται ο συγγραφέας, εξηγεί την υπογραφή «R Mutt» (από τις λέξεις «Mutter», που στα γερμανικά σημαίνει μητέρα, και «Armut», φτώχεια). «Ελεγε στην Αμερική “μην τσαντίζεσαι με τη χώρα μου”. Ο ουρητήρας της Ελζα έχει πολλά επίπεδα νοήματος. Όλα αυτά είναι κρυμμένα κάτω από την παιδαριώδη κατάχρηση του Ντισάν», λέει.
«Τα ισχυρά επιχειρήματα για την εκ νέου απόδοση του ουρητήρα [στην Φον Φράιταγκ-Λόρινγκχοφεν] είναι βέβαιο ότι θα αντιμετωπιστούν με αδιαλλαξία από την βιομηχανία της τέχνης. Διακυβεύονται πάρα πολλές καριέρες, πάρα πολλά χρήματα και ένα ολόκληρο ιστορικό αφήγημα», τονίζει στον Guardian η Σίρι Χούστβετ, η οποία στο μυθιστόρημά της «Memories of the Future» αναφέρεται στην Φον Φράιταγκ-Λόρινγκχοφεν και στο παρελθόν έχει επίσης υποστηρίξει ότι εκείνη ήταν η πραγματική καλλιτέχνις πίσω από το «Fountain» του Ντισάν.
«Υπάρχει επίσης το απλό γεγονός ότι, αν το έργο είχε αποδοθεί στην Ελζε από την αρχή, δεν θα είχε φτάσει ποτέ στον παράδεισο της τέχνης. Η εκτίμησή του θα ήταν εντελώς διαφορετική. Η συμφραζόμενη πραγματικότητα, συμπεριλαμβανομένου του εφέ της ανδρικής ενίσχυσης είναι μέρος της αντίληψης», τονίζει η αμερικανίδα συγγραφέας.