Παρακολουθώντας την ειδησεογραφία, διαπίστωσα ότι η αλλαγή ηγεσίας στο ΚΚΕ προβλήθηκε λιγότερο ίσως από τον υποβιβασμό της ΑΕΚ. Δίχως να υποτιμώ τη μελανή για την ιστορική ομάδα εξέλιξη, ομολογώ ότι το γεγονός με ξένισε. Στη συνείδηση και στην ιεράρχηση αρκετών -υποθέτω- το ΚΚΕ δεν αποτελεί πλέον παρά το μικρότερο σε δύναμη κοινοβουλευτικό κόμμα. Άλλοι το εκλαμβάνουν απλώς ως ένα ιστορικό απολίθωμα, κάτι σαν την καλή εφημερίδα «Εστία» ή σαν τα αμαξάκια που κυλούν στις αλέες της Κηφισιάς. Αμφότερα τα παραπάνω ίσως να ισχύουν. Όμως το ΚΚΕ ενσωματώνει και ακτινοβολεί απείρως περισσότερα απ’ τη σημερινή θέση και δύναμή του.
Πρόκειται, καταρχάς, για το αρχαιότερο εν λειτουργία ελληνικό κόμμα. Ιδρύθηκε το 1918, ένα μόλις χρόνο μετά από τη Σοβιετική Επανάσταση και αποτέλεσε τον πρώτο πολιτικό σχηματισμό που ο κορμός του δεν στελεχώθηκε από γόνους τζακιών και καπετανάτων. Ο «Ριζοσπάστης» περιέργως είχε προϋπάρξει, είχε πρωτοκυκλοφορήσει το 1908 και στην πορεία αγοράστηκε από το Κόμμα για να γίνει το επίσημο όργανό του. Το ίδιο το ΚΚΕ δήλωνε ευθαρσώς από το 1924 ότι αποτελούσε το ελληνικό τμήμα της Τρίτης Διεθνούς. Ήταν η εποχή του προλεταριακού διεθνισμού – μπορεί ο Στάλιν να είχε αφορίσει τον Τρότσκι και τη θεωρία του περί διαρκούς επανάστασης, η ιδιότητα όμως του προλετάριου υπερέβαινε για τους κομμουνιστές την εθνική τους ταυτότητα. Στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, το ΚΚΕ υιοθέτησε θέσεις που έρχονταν σε κραυγαλέα αντίθεση με τη «Μεγάλη Ιδέα». Καταδικάσε τη Μικρασιατική Εκστρατεία ως ιμπεριαλιστική, υποστήριξε μια «ενιαία και ανεξάρτητη» Μακεδονία…
Η επιρροή του ΚΚΕ άρχισε να αυξάνεται από τη δεκαετία του 1930. Η ηγετική ομάδα του ήδη απαρτιζόταν από πολύ νέους στην ηλικία εργάτες, κυρίως πρόσφυγες από τη Μικρασία. Η «Μέκκα του Σοσιαλισμού», η Μόσχα, μεριμνούσε για την επιμόρφωσή τους, προσκαλώντας κι εντάσσοντάς τους στους κύκλους σπουδών της περίφημης σχολής κομματικών στελεχών, της ΚΟΥΤΒ, απ’ την οποίαν αποφοίτησαν μορφές παγκόσμιας ακτινοβολίας, όπως ο Δημητρώφ και η Πασιονάρια. Τα πρωτοπαλίκαρα του ΚΚΕ πηγαινοέρχονταν κατά τον Μεσοπόλεμο από τη Μόσχα στις ελληνικές φυλακές και εξορίες, με πολύ σύντομα διαλείμματα νόμιμης δράσης. Ο κομμουνιστικός κίνδυνος που επικαλούνταν όλες οι κυβερνήσεις (του Ελευθέριου Βενιζέλου μη εξαιρουμένης, αφού εκείνη ψήφισε το διαβόητο «ιδιώνυμο») προσέδιδε στο ΚΚΕ ένα ηρωικό φωτοστέφανο. Η πεποίθηση πως «ψηλά στης Ρουσίας τα χιόνια» οικοδομείται ένας νέος κόσμος δικαιοσύνης και ελευθερίας, διαπερνούσε όχι μόνο τις κομματικές μπροσούρες αλλά και τα γραπτά του Νίκου Καζαντζάκη. Έπρεπε μάλλον να ’σαι πολύ αναίσθητος ή πολύ οξυδερκής για να μείνεις ασυγκίνητος. Παρ’ όλ’ αυτά, τα προπολεμικά ποσοστά του ΚΚΕ δεν ξεπέρασαν το 10%.
Η εκτίναξη του ΚΚΕ ξεκίνησε με το περίφημο «πρώτο γράμμα» του Νίκου Ζαχαριάδη προς τον ελληνικό λαό τον Νοέμβριο του 1940. Με αυτό, ο αρχηγός του Κόμματος καλούσε τους Έλληνες να πολεμήσουν τους Ιταλούς, υπό την ηγεσία έστω του δικτάτορα Μεταξά. Επρόκειτο για μια κραυγαλέα παρέκκλιση από τη σοβιετική γραμμή -η Μόσχα είχε υπογράψει σύμφωνο μη επίθεσης με τον Άξονα- για μιαν απόδειξη ίσως του πολιτικού ενστίκτου του Ζαχαριάδη. Με την επιβολή της Κατοχής, το ΚΚΕ πρωτοστάτησε στην Εθνική Αντίσταση. Ενώ οι αστοί πολιτικοί συνέχιζαν τον αγώνα από τη Μέση Ανατολή ή ολιγωρούσαν εν αναμονή των διεθνών εξελίξεων, οι κομμουνιστές πήραν την πρωτοβουλία της ίδρυσης του ΕΑΜ, το οποίο αναδείχθηκε στη μαζικότερη εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση. Σύμφωνα με μεταγένεστερες εκτιμήσεις, εάν το ΕΑΜ κατέβαινε στις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές, θα συγκέντρωνε πάνω από το 35% των ψήφων.
Κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του -μέχρι τουλάχιστον το 1974- το ΚΚΕ βίωνε μια δραματική αντίφαση: Από τη μία, καθοδηγούνταν από ηγεσίες που οι τυχοδιωκτισμοί, οι αστοχίες και η μισαλλοδοξία τους δυναμίτιζαν διαρκώς τα επιτεύγματά τους. Η αποχή από τις εκλογές του 1946, η επίθεση στο Λιτόχωρο που σήμανε την επίσημη έναρξη του Εμφυλίου, η απόπειρα μετατροπής του αντάρτικου σε τακτικό στρατό, ακόμα δε και η δήλωση του Ζαχαριάδη μετά τη συντριβή στο Γράμμο το 1949 ότι «μένουμε με το όπλο παρά πόδας» υπήρξαν αν όχι εγκληματικά σφάλματα, σίγουρα μπανανόφλουδες που το Κόμμα πάτησε μεγαλοπρεπώς. Από την άλλη, το ΚΚΕ συγκινούσε και επηρέαζε μεγάλο ποσοστό του ανθού των Ελλήνων. Δεν αναφέρομαι αποκλειστικά σε διαπρεπείς προσωπικότητες όπως ο Κώστας Βάρναλης, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Δημήτρης Γληνός, ο Πέτρος Κόκκαλης κι ο Μάνος Κατράκης. Μιλάω για τα πιο αγνά και ευαίσθητα παιδιά αρκετών γενεών. Στις φτωχογειτονιές αλλά και στις αριστοκρατικές συνοικίες, το να σμίγεις με εκείνους που επαγγέλλονταν μια πιο ανθρώπινη κοινωνία αποτελούσε ηρωική μα κι αυτονόητη συνάμα κίνηση.
Το ΚΚΕ δεν φέρθηκε καλά στους δικούς του ανθρώπους. Ανάγοντας τη δήλωση μετανοίας σε ανεξίτηλο στίγμα, εγκλώβισε μυριάδες κομμουνιστές σε μία στάση συγκλονιστική μεν, άγονη δε. Κάλλιο να σε σταύρωναν στην κυριολεξία, να σε διέλυαν ψυχικά και σωματικά στη Μακρόνησο παρά να υπέγραφες. Όποιος, από την άλλη, διανοούνταν να εκφράσει αντίρρηση ή έστω επιφύλαξη προς την επίσημη γραμμή, μετατρεπόταν ακαριαία σε «εχθρό του λαού», σε «χαφιέ» ή και σε «πουλημένο τομάρι». Προκαλεί στις μέρες μας κατάπληξη η αφοσιώση που έδειχναν προς το Κόμμα οι αποσυνάγωγοί του. Ο Άρης Βελουχιώτης αυτοκτόνησε (ή αφέθηκε να σκοτωθεί) μόλις τον αποκήρυξε ο Ζαχαριάδης. Ο Νίκος Πλουμπίδης εκτελέστηκε φωνάζοντας «Ζήτω το ΚΚΕ!» ενώ ο ραδιοφωνικός σταθμός του Κόμματος τον κατηγορούσε σαν πράκτορα «που ετοιμάζεται να πάει στην Αμερική και να ξεκοκκαλίσει τα αργύρια της προδοσίας». Ελάχιστοι από όσους διαγράφηκαν ποτέ καταδέχθηκαν να προσχωρήσουν ή να συνομιλήσουν έστω με τον «ταξικό αντίπαλο»…
Το ΚΚΕ είχε, κατά τα 95 χρόνια του, τρεις εμβληματικούς ηγέτες. Τον Νίκο Ζαχαριάδη, ο οποίος λατρεύτηκε όσο κανένας άλλος κι οδήγησε με την ίδια στιβαρότητα το Κόμμα στο απόγειο και στην πανωλεθρία του. Τον Χαρίλαο Φλωράκη, που ανέλαβε λίγο πριν από την πτώση της Χούντας και διατήρησε ακέραια την επιρροή του Κόμματος κατά τα χρόνια της απομυθοποιητικής νομιμότητας και της κυριαρχίας του Ανδρέα Παπανδρέου. Και την Αλέκα Παπαρήγα που εξελέγη μετά την κατάρρευση του «Υπαρκτού Σοσιαλισμού» και πέτυχε το σχεδόν ακατόρθωτο: Όχι απλώς να μην υποστείλει τη σημαία με το σφυροδρέπανο αλλά και να επαναφέρει το Κόμμα στην απόλυτη ιδεολογική καθαρότητα ενώ γύρω επέλαυνε η παγκοσμιοποίηση.
Σήμερα το ΚΚΕ αντιμετωπίζει το φάσμα της οριστικής συρρίκνωσης. Κινδυνεύει να βρεθεί εκτός κοινοβουλίου, να καταλήξει μια περιθωριακή πολιτική δύναμη, η οποία θα διαχειρίζεται μια δυσανάλογη περιουσία (φτιαγμένη, αν μη τι άλλο, από τις δωρεές των μελών του) κι ένα ανεκτίμητο ιστορικό αρχείο. Δεν καταδέχεται παρ’ όλ’ αυτά να προσχωρήσει σε συμμαχίες που τις θεωρεί ευκαιριακές. Δεν ενδίδει στον λαϊκισμό, δεν θολώνει με εύκολες ρητορείες τα νερά, δεν ωραιοποιεί ούτε και αποκρύπτει τον τελικό του στόχο. Επιμένει να μοιάζει με τους «Γερόντους» του Γιάννη Ρίτσου στη Μακρόνησο: Ένα πέτρινο λιοντάρι στην μπασιά της νύχτας, με τα νύχια μπηγμένα στην πέτρα…
Και μόνο για αυτό, αξίζει να ευχηθούμε στον νέο γραμματέα του Δημήτρη Κουτσούμπα να αποδειχθεί σιδεροκέφαλος.