Ο ελληνικός πολιτισμός πενθεί. Ο λογοτέχνης Νάνος Βαλαωρίτης μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες των ελληνικών Γραμμάτων έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 98 ετών. Ηταν ποιητής, δοκιμιογράφος, μυθιστοριογράφος, μεταφραστής, δάσκαλος και μελετητής, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του μεταπολεμικού υπερρεαλισμού στην Ελλάδα – ήταν και θα παραμείνει μια εμβληματική μορφή του ελληνικού πνεύματος.
Την είδηση του θανάτου του έκανε γνωστή ο ποιητής και εκδότης Ντίνος Σιώτης, μέσω Facebook.
«Χθες βράδυ χάσαμε τον Νάνο, τον Νάνο τον Βαλαωρίτη, τον Νάνο όλων μας, τον Νάνο που σημάδεψε όσο λίγοι , με τις πολλές του ιδιότητες, τα ελληνικά γράμματα. Έφυγε πλήρης ποίησης και ημερών στα 98 του χρόνια, αφού έζησε μια πλούσια σε πολλά αγαθά ζωή. Γενναίος, αιρετικός, απρόβλεπτος, όπως αρμόζει στους γνήσιους σουρεαλιστές, άφησε τα ίχνη του να τα ακολουθούμε όσο μπορούμε», έγραψε στο μήνυμά του.
Ο Νάνος Βαλαωρίτης γεννήθηκε στη Λωζάνη της Ελβετίας το 1921. Σπούδασε Φιλολογία και Νομικά στα πανεπιστήμια Αθηνών, Λονδίνου και Σορβόννης. Εργάστηκε ως υπάλληλος της ελληνικής πρεσβείας στο Λονδίνο, μεταφραστής, συνεργάτης και εκδότης περιοδικών. Έγραψε άρθρα και μετέφρασε πρώτος στο Λονδίνο εκτενώς Έλληνες ποιητές της γενιάς του 1930: Σεφέρη, Ελύτη, Εμπειρίκο, Εγγονόπουλο και Γκάτσο.
Εζησε στην Αγγλία από το 1944 έως το 1953 και γνώρισε τον Ελιοτ και όλο τον κύκλο του. Οπως σημειώνει το ΑΠΕ-ΜΠΕ, το διάστημα 1954-1960 ο Νάνος Βαλαωρίτης έμεινε στο Παρίσι και σχετίστηκε με τον Αντρέ Μπρετόν και τους υπερρεαλιστές.
Το 1960 γύρισε στην Ελλάδα και διηύθυνε το περιοδικό «Πάλι» (1963-1966). Το 1969 παρουσίασε ελληνική ποίηση στο γαλλικό περιοδικό «Lettres Nouvelles». Από το 1968 έως το 1993 δίδαξε Συγκριτική Λογοτεχνία και Δημιουργική Γραφή στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο. Εκεί, ποιητικά του κείμενα εκδόθηκαν από τον οίκο City Lights του Λώρενς Φερλινγκέττι.
Οργάνωσε παρουσίαση των Ελλήνων υπερρεαλιστών στο Κέντρο Πομπιντού το 1990-1991. Διηύθυνε από το 1989 έως το 1995 με τον ποιητή Αντρέα Παγουλάτο το περιοδικό «Συντέλεια», το οποίο επανεκδόθηκε το 2004 με τίτλο «Νέα Συντέλεια». Το 1959 βραβεύτηκε με το Β΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης το οποίο και αρνήθηκε. Το 1982 βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης και το 1998 με το Κρατικό Βραβείο Χρονικού- Μαρτυρίας. Το 1996 βραβεύτηκε από τη Ν.Ρ.Α. [National Poetry Association (Αμερικανική Εταιρεία Ποίησης)] –η οποία στο παρελθόν είχε βραβεύσει και τους Φερλινγκέττι και Γκίνσμπουργκ. Το 2006 τιμήθηκε με το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το ποιητικό του έργο.
Το 2006, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας του απένειμε τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος Τιμής. Το 2009 τιμήθηκε με το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του.
Στα τελευταία ποιητικά του βιβλία ο Βαλαωρίτης εκφράζει την οργή του για το τέλμα στο οποίο περιέπεσε ο νεοελληνικός βίος μετά την κρίση. Πυρπολώντας τα δάση της, εξαπατώντας τους ανθρώπους της με ένα χρήμα το οποίο δεν τους ανήκε και αποθαρρύνοντας κάθε δημιουργική πρωτοβουλία, η Ελλάδα έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι της για να φτάσει στην κρίση και να οδηγηθεί στο χείλος της καταστροφής, λέει ο ποιητής, χωρίς να έχει να προτείνει λύσεις. Δείχνει, όμως, με τη δουλειά του πόσο βαρύ είναι το τίμημα που καλούμαστε να πληρώσουμε. Η κατάδυση στα άδυτα της σύγχρονης τέχνης επί μια ολόκληρη ζωή δεν τον εμπόδισε να κρατήσει ανοιχτά τα μάτια και τα αυτιά του στις κοινωνικές εξελίξεις. Τόσο στην ποίηση όσο και στα πεζά του, όπως και στα δοκιμιακά του έργα, ο Βαλαωρίτης αποβάλλει ευθύς εξαρχής το οποιοδήποτε διδακτικό ύφος, βάζει πριν απ΄ όλους στο στόχαστρο τον εαυτό του και κατορθώνει να εικονογραφήσει τον σκοτεινό αθηναϊκό του περίγυρο χωρίς να γίνει δηλητηριώδης και χωρίς να χάσει το κέφι του. Μήνυμα αισιοδοξίας από έναν ποιητή ο οποίος είχε το σθένος και την παρρησία να γράψει: «Δεν είμαι από αυτούς / που τους θάβουν εύκολα / έστω ακόμα κι εν ζωή όπου / πολλοί άθαφτοι κυκλοφορούν / στους δρόμους και στα σπίτια / Από αυτό το άκρον άωτον / του ποιητικού μας λόγου εξέχει / από μνήμα πρόσφατο ρηχό / ένα χέρι που κρατάει ένα μολύβι / κι από νεκρούς και ζωντανούς / εξίσου το μισθό του διεκδικεί».
«Το μόνο κέρδος μας η εξέλιξη της γλώσσας»
Ο Βαλαωρίτης παρέμενε σε εγρήγορση μέχρι το τέλος. Τον απασχολούσε η πολιτική επικαιρότητα και όχι μόνο. Τον Σεπτέμβριο του 2015, στην κορύφωση της κρίσης, σε συνέντευξή του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ εξηγούσε ότι η συγκρουσιακή σχέση της Ελλάδας με την Ευρώπη είχε τις ρίζες της στα χρόνια του Βυζαντίου.
«Η αντίθεση ανάμεσα στα δύο διαφορετικά κομμάτια της Ευρώπης ξεκινάει από τα χρόνια του Βυζαντίου και του Σχίσματος. Από τη μια πλευρά είναι η Ευρώπη των αξιών του Καρλομάγνου, που χρίστηκε από τον Πάπα αυτοκράτορας της Δύσης, και από την άλλη είμαστε εμείς, που συνεχίσαμε μόνοι, ακολουθώντας άλλοτε ανοδική πορεία και άλλοτε μια διαδρομή παρακμής. Το μόνο δικό μας σίγουρο κέρδος σε αυτή τη μακραίωνη τροχιά ήταν η εξέλιξη της γλώσσας – κατακτήσαμε την ολοκληρωμένη γλωσσική μορφή που χρησιμοποιούμε τόσο στον γραπτό όσο και στον προφορικό μας λόγο σήμερα» είχε πει.
Και για τον ΣΥΡΙΖΑ είχε πει:
«Κάποιους από τον ΣΥΡΙΖΑ τους ξέραμε από τον άλλοτε Συνασπισμό, κάποιους από τα γράμματα και τη διανόηση. Όταν ήρθε ο ΣΥΡΙΖΑ στα πράγματα, καταλάβαμε ότι υπήρχαν και άλλοι. Οι πρώην σταλινικοί (πρώην, αλλά η νοοτροπία δεν αλλάζει εύκολα), αριστεριστές εν γένει, μαοϊκοί, τροτσκιστές , όπως και η Iskra της Αριστερής Πλατφόρμας. Οι τελευταίοι αποδείχθηκε πως θέλουν να επιβάλουν πεπαλαιωμένες ιδέες και απόψεις: για την παιδεία, αλλά και για τη διπλωματία. Από την άλλη πλευρά, υπήρχε ένας νεαρός αρχηγός που κρατούσε μια σφεντόνα με την οποία έπρεπε να σκοτώσει τρεις Γολιάθ: την Ευρωπαϊκή Ένωση, το ΔΝΤ και την ίδια τη Γερμανία. Αλλά αυτό ήταν μια τελείως ασύμμετρη σχέση. Έτσι, η ιδέα ότι μπορεί να αλλάξει άρδην η Ευρώπη, ενισχυμένη και από έναν αρκετά δογματικό ακαδημαϊκό, τον Γιάνη Βαρουφάκη, είχε ως τελικό αποτέλεσμα να βάλουμε ξανά το κεφάλι βαθιά μέσα στο νερό. Υπό αυτή την έννοια, ο ΣΥΡΙΖΑ παραπέμπει στον Θερβάντες: τον ρόλο του Δον Κιχώτη ανέλαβε η Αριστερή Πλατφόρμα (τώρα Λαϊκή Ενότητα), ενώ τον ρόλο του πραγματιστή Σάντσο Πάντσα ο κυβερνητικός ΣΥΡΙΖΑ».
Λίγο μετά την είδηση του θανάτου του σπουδαίου λογοτέχνη, η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη ανέφερε:
«Στην πλήρη, από κάθε άποψη, ζωή του, ο Νάνος Βαλαωρίτης δεν υπήρξε μόνο πολυγραφότατος και δημιουργικός, ένας βαθιά μορφωμένος άνθρωπος με το προνόμιο να είναι δισέγγονος του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Ηταν ένας ποιητής με μια ζωή σαν θαυμαστή περιπέτεια, και την τύχη να συναναστραφεί μερικούς από τους σπουδαιότερους δημιουργούς του περασμένου αιώνα. Επηρεάστηκε από εκείνους και επηρέασε με την παρουσία και τον λόγο του πολλούς από αυτούς. Ελάχιστοι είναι εκείνοι που μπορούν να πουν ότι είχαν την τιμή να συνομιλήσουν με τον Τ. Σ. Έλιοτ, τον Ντύλαν Τόμας, τον Αντρέ Μπρετόν, τον Σαρτρ, τον Σεφέρη, τον Ελύτη. Η λίστα είναι μακρά και περιλαμβάνει εξαιρετικά σημαντικά ονόματα. Ο Νάνος Βαλαωρίτης στάθηκε δίπλα τους, ως ποιητής και ως μια θυελλώδης, μαγευτική προσωπικότητα, που θα λείψει από τον ελληνικό πολιτισμό και τα γράμματα. Εκφράζω τα θερμά μου συλλυπητήρια στους οικείους του».
Σε ανακοίνωσή του, ο ΣΥΡΙΖΑ, ανέφερε:
«Αποχαιρετώντας τον Νάνο Βαλαωρίτη αποχαιρετούμε έναν ανήσυχο ποιητή, έναν μαχητικό διανοούμενο, έναν ενεργό πολίτη. Η συναρπαστική διαδρομή του Νάνου Βαλαωρίτη και το πλούσιο έργο του υπενθυμίζουν τις αστείρευτες δημιουργικές δυνατότητες μιας γενιάς ανθρώπων που αναδύθηκε μέσα από τις μεγάλες περιπέτειες του ελληνικού 20ου αιώνα. Η υπερρεαλιστική γραφή και το διανοητικό πρόταγμά του συνδέθηκε και συνομίλησε με διεθνή ρεύματα σκέψης έχοντας ταυτόχρονα ως σταθερό σημείο αναφοράς τους όρους της πνευματικής δημιουργίας στην Ελλάδα. Η απόφασή του να αυτοεξοριστεί στα χρόνια της δικτατορίας των συνταγματαρχών, οι πυκνές παρεμβάσεις του στο δημόσιο λόγο και η αποδοκιμασία του μονόδρομου της νεοφιλελεύθερης σκέψης, η συμπόρευσή του με τις ιδέες της ριζοσπαστικής οικολογίας υπογραμμίζουν τη διαρκή αναζήτηση ενός προγράμματος χειραφέτησης και δημοκρατίας. Το έργο και η σκέψη του Νάνου Βαλαωρίτη θα παραμείνουν σημεία αναφοράς για όλους και όλες μας».
Τον σπουδαίο ποιητή αποχαιρέτησε, με μήνυμά της στα social media, η πρεσβευτής της Βρετανίας στην Αθήνα Κέιτ Σμιθ.