Ενας από τους λίγους ανθρώπους που σφράγισαν –ανεξίτηλα σαν το περίφημο εκ γενετής σημάδι στο κούτελό του– την Ιστορία του 20ού αιώνα και ίσως ο μοναδικός ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης με θετικό αποτύπωμα –ήταν άλλωστε και ο τελευταίος ηγέτης της, μια μορφή του παγκόσμιου γίγνεσθαι που τελικά χάθηκε κάπως αθόρυβα, δεκαετίες αφότου η πολιτική δράση του άλλαξε τον κόσμο. Ο Μιχάηλ Γκορμπατσόφ, ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης, του οποίου οι μεταρρυθμίσεις οδήγησαν στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου αλλά δεν κατάφεραν να αποτρέψουν τη διάλυση της άλλοτε παντοδύναμης ΕΣΣΔ, δεν ζει πια ανάμεσά μας: άφησε την τελευταία του πνοή σε ηλικία 91 ετών σε ένα ανώνυμο νοσοκομείο της Μόσχας.
Για πολλούς ιστορικούς θεωρείται μια διχαστική φιγούρα. Υπάρχουν άλλωστε ακόμα και τώρα αμετανόητοι κομμουνιστές που τον αναγνωρίζουν σχεδόν ως την Πέμπτη Φάλαγγα, αυτόν που έδρασε υπονομευτικά και οδήγησε στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Για άλλους ήταν και αυτός ένα γρανάζι της σοβιετικής αυτοκρατορίας που κατά το αμερικανικό αφήγημα των 80s ήταν η «Αυτοκρατορία του Κακού». Για τον περισσότερο κόσμο όμως, είναι εκείνος που έσωσε τον πλανήτη από την ψυχροπολεμική (αν)ισορροπία τρόμου και οδήγησε τις χώρες της ΕΣΣΔ -κάποιες από αυτές έστω- στη δημοκρατία και στην ελευθερία, οδήγησε έτσι σε μια Ευρώπη ελεύθερη και δημοκρατική· οι λέξεις του, «γκλάσνοστ» (διαφάνεια) και «περεστρόικα» (ανασυγκρότηση), καίτοι ρώσικες, είναι πλέον συνώνυμο του φρέσκου αέρα ενός καλύτερου κόσμου.
Ο Γκορμπατσόφ δεν ήταν σαν τους προκατόχους του στο Κρεμλίνο —τον Χρουστσόφ, τον Μπρέζνιεφ, τον Αντρόποφ, τον Τσερνιένκο, οι οποίοι ως απολιθώματα μιας ξεπερασμένης φάσης της Ιστορίας, πάντα φλέρταραν ή έστω συγκρίνονταν με τη σκοτεινή και καταπιεστική κληρονομιά του Στάλιν. Είναι χαρακτηριστικό πως όταν οι διαδηλώσεις υπέρ της δημοκρατίας σάρωσαν τις χώρες του ανατολικού μπλοκ, ο Γκορμπατσόφ απέφυγε να καταφύγει στη βία –σε αντίθεση με προκατόχους του, που είχαν στείλει τανκς για να καταστείλουν εξεγέρσεις στην Ουγγαρία το 1956 και στην Τσεχοσλοβακία το 1968. Το Τείχος του Βερολίνου γκρεμίστηκε το φθινόπωρο του 1989 υπό την εντυπωσιακή ανοχή των ανατολικογερμανικών αρχών που ως τότε πυροβολούσαν όποιον τολμούσε να το πλησιάσει.
Ομως οι διαδηλώσεις στο ανατολικό μπλοκ –την Πτώση του Τείχους ακολούθησαν η Βελούδινη Επανάσταση στην τότε Τσεχοσλοβακία, η αιματοβαμένη κατάρευση του καθεστώτος των Τσαουσέσκου στη Ρουμανία κλπ– τροφοδότησαν φιλοδοξίες για αυτονομία και στις 15 Δημοκρατίες της Σοβιετικής Ενωσης, η οποία διαλύθηκε μέσα στα επόμενα δύο χρόνια με τρόπο χαοτικό.
Ο Γκορμπατσόφ πάλεψε μάταια για να αποτρέψει την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, αλλά ήταν μόνος ανάμεσα σε κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικές Συμπληγάδες: από τη μία οι καταπιεσμένοι λαοί των κατ’ όνομα μόνο δημοκρατιών της Σοβιετικής Ενωσης και από την άλλη οι υπεσυντηρητικοί γραφειοκράτες του κόμματος που, αγνοώντας τις εποχές που είχαν αλλάξει, ήθελαν μια ακόμα πιο σκληρή «δικτατορία του προλεταριάτου».
Η αλήθεια είναι πως όταν έγινε γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης και ως εκ τούτου ηγέτης της σοβιετικής αυτοκρατορίας, το 1985, σε ηλικία μόλις 54 ετών, ο Γκορμπατσόφ είχε βάλει στόχο να εισαγάγει περιορισμένες πολιτικές και οικονομικές ελευθερίες, αλλά οι μεταρρυθμίσεις του ξέφυγαν από τον στενό έλεγχο της κομματικής γραφειοκρατίας, οδηγώντας σε αμφισβήτηση του μοντέλου εξουσίας, ενώ παράλληλα η σοβιετική οικονομία, χτυπημένη και από την κατάρρευση των διεθνών τιμών του πετρελαίου και εξαναγκασμένη σε υπέρογκες στρατιωτικές δαπάνες, βρισκόταν σε περιδίνηση με τις ουρές στα λιγοστά καταστήματα για βασικά αγαθά να μεγαλώνουν.
Ηταν όμως προφανές ότι το πολιτικό και οικονομικό εγχείρημα, η σοβιετική ουτοπία, ό,τι τέλος πάντων ονειρεύτηκαν οι πρωτοπόροι εκείνοι κομμουνιστές στις αρχές του 20ού αιώνα, είχε προ πολλού αποτύχει — απλώς οι περισσότεροι επίγονοί τους δεν το ήξεραν ακόμα, σαν τα μακρινά αστέρια που έχουν πεθάνει, αλλά φαίνεται να ακτινοβολούν ακόμα. Ο Γκορμπατσόφ πέθανε ως απογοητευμένος κομμουνιστής αλλά είναι αδικία να πιστεύεται ότι αυτός οδήγησε στη ματαίωση του σοσιαλισμού, άλλωστε στην πραγματικότητα η ΕΣΣΔ και ο σοσιαλισμός μικρή σχέση είχαν.
«Κάποια στιγμή, η χώρα άρχισε να χάνει την ορμή της, οι δυσκολίες και τα ανεπίλυτα προβλήματα άρχισαν να συσσωρεύονται, εμφανίστηκαν στοιχεία βαλτώματος και άλλα φαινόμενα ξένα στον σοσιαλισμό. Κι αυτό έπληξε σκληρά την οικονομική, την κοινωνική, την πολιτισμική και την πνευματική ζωή», είχε παραδεχτεί ο ίδιος.
Η πολιτική της «γκλάσνοστ», για τον ανοικτό διάλογο με στόχο την επίλυση προβλημάτων, επέτρεψε τη μέχρι τότε αδιανόητη κριτική στο κόμμα και στο κράτος, αλλά παράλληλα ενθάρρυνε τους εθνικιστές που άρχισαν να πιέζουν για ανεξαρτησία στις Δημοκρατίες των χωρών της Βαλτικής (Λετονία, Λιθουανία, Εσθονία) και αλλού, ενισχύοντας τις φυγόκεντρες δυνάμεις που αναπτύσσονταν στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ.
Πολλοί Ρώσοι εξάλλου δεν συγχώρησαν ποτέ τον Γκορμπατσόφ την αναταραχή που προκάλεσαν οι μεταρρυθμίσεις του, θεωρώντας πως η επακόλουθη υποβάθμιση του βιοτικού τους επιπέδου ήταν ένα «πολύ υψηλό τίμημα» που κλήθηκαν να πληρώσουν για τον «εκδημοκρατισμό». Πολλοί ιστορικοί συμφωνούν ότι ο Γκορμπατσόφ είχε την τόλμη να αλλάξει το σύστημα, αλλά δεν είχε ένα εναλλακτικό σύστημα. Ετσι, βρέθηκε πολιτικά ανίσχυρος στο πραξικόπημα εναντίον του το καλοκαίρι του 1991 –και αυτό που αναδύθηκε από το κενό εξουσίας ήταν το απόλυτο χάος (και μαζί του ο φαιδρός Μπόρις Γέλτσιν, προπομπός του απολυταρχικού Βλαντίμιρ Πούτιν).
Ο Guardian παρατήρησε ότι ο Γκορμπατσόφ έχει δύο πρόσωπα: τον λατρεύουν στη Δύση, τον μισούν στη Ρωσία.
Ο οικονομολόγος Ρουσλάν Γκρίνμπεργκ, ο οποίος επισκέφθηκε στις 30 Ιουνίου τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στο νοσοκομείο, είχε δηλώσει πρόσφατα στο ρωσικό τηλεοπτικό δίκτυο Zvezda: «Μας χάρισε την ελευθερία, αλλά δεν ξέραμε τι να την κάνουμε».
Αλλά εκείνος, στην ιστορική και τελευταία ομιλία του ως ηγέτης της υπό διάλυση ΕΣΣΔ, στις 25 Δεκεμβρίου 1991, είχε εξηγήσει:
«Η μοίρα το θέλησε πως όταν έγινα αρχηγός του κράτους, ήταν ήδη πασιφανές πως κάτι πήγαινε στραβά σε αυτή τη χώρα. Είχαμε αφθονία στα πάντα: γη, πετρέλαιο, αέριο και άλλους φυσικούς πόρους, και ο θεός μας προίκισε με ευφυΐα και ταλέντο — και παρ’ όλα αυτά ζούσαμε πολύ χειρότερα από τον κόσμο σε άλλες βιομηχανικές χώρες και το χάσμα διαρκώς μεγάλωνε.
»Ο λόγος ήταν προφανής ήδη για καιρό: η κοινωνία μας ήταν πιασμένη στην αρπάγη του γραφειοκρατικού συστήματος. Καταδικασμένη να υπηρετεί την ιδεολογία και να κουβαλάει το βαρύ φορτίο της κούρσας των εξοπλισμών, πιεζόταν αφόρητα. Όλες οι προσπάθειες να εφαρμοστούν μεταρρυθμίσεις με μισή καρδιά, κι έγιναν πολλές, απέτυχαν η μία μετά την άλλη. Η χώρα έχανε κάθε ελπίδα. Δεν μπορούσαμε να συνεχίσουμε να ζούμε έτσι. Έπρεπε να αλλάξουμε τα πάντα ριζικά. Για αυτόν τον λόγο, ποτέ δεν μετάνιωσα που δεν χρησιμοποίησα τη θέση μου του Γενικού Γραμματέα απλά για να “βασιλέψω” για μερικά χρόνια.
Εγκαταλείπω το αξίωμά μου με ανησυχία — αλλά και με ελπίδα, με πίστη σε εσάς, στη σοφία σας και στην πνευματική σας δύναμη. Είμαστε οι κληρονόμοι ενός σπουδαίου πολιτισμού, και η αναζωογόνηση και η μεταμόρφωση μας για να αποκτήσουμε σύγχρονη και αξιοπρεπή ζωή εξαρτάται από όλους και τον καθένα μας».
Η λιτή ανακοίνωση που εξέδωσε το νοσοκομείο της Μόσχας στο οποίο νοσηλευόταν ο ρώσος πολιτικός ανέφερε: «Ο Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ πέθανε σήμερα το απόγευμα ύστερα από μακρά, σοβαρή ασθένεια».
Ο ίδιος είχε ερωτηθεί πριν από λίγο καιρό, σε εκείνο το καταπληκτικό ντοκιμαντέρ του Βέρνερ Χέρτζογκ και του Αντρέ Σινγκέρ, τι θα ήθελε να γράφουν στον τάφο του.
«Προσπαθήσαμε», απάντησε…
Οι σταθμοί της ζωής του
1931
Ο Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς Γκορμπατσόφ γεννήθηκε στις 2 Μαρτίου 1931 στο Πρίβολγε της Σταυρούπολης. Γόνος αγροτικής οικογένειας, είχε πατροπαράδοτους δεσμούς με το Κομμουνιστικό Κόμμα. Η οικογένειά του ανήκε στους Μπολσεβίκους από την εποχή της Οκτωβριανής Επανάστασης και ο ίδιος έγινε μέλος της Κομμουνιστικής Νεολαίας (Κομσομόλ) σε ηλικία μόλις 15 ετών.
1953
Ενώ σπούδαζε στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας, παντρεύτηκε τη συμφοιτήτριά του Ράισα Τιταρένκο, πριν πάρει το πτυχίο του το 1955.
«Μια μέρα πιαστήκαμε από το χέρι και πήγαμε να περπατήσουμε το απόγευμα. Και συνεχίσαμε να περπατάμε έτσι όλη μας τη ζωή», είχε πει.
1966
Ανεδείχθη γραμματέας της τοπικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ στην Σταυρούπολη. Η εξέλιξή του μέσα στο ΚΚΣΕ ήταν ραγδαία, καθώς ο ίδιος πάντα ακολουθούσε προσεκτική πορεία. Το 1971 εξελέγη μέλος της Κεντρικής Επιτροπής. Το 1978 αναδεικνύεται μέλος της Γραμματείας της Κεντρικής Επιτροπής, το 1979 αναπληρωματικό μέλος του Πολιτικού Γραφείου (Πολίτμπιρο) του ΚΚΣΕ.
11η Μαρτίου: Μετά τον θάνατο του Κονσταντίν Τσερνιένκο, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, στα 54 του χρόνια, εκλέγεται επικεφαλής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης.
15η Οκτωβρίου: Παρουσιάζει το σχέδιό του για την αναδιάρθρωση της οικονομικού και πολιτικού συστήματος της ΕΣΣΔ, την περεστρόικα, πρόταση του Λεονίντ Μπρέζνιεφ το 1979.
1986
26η Απριλίου: Έκρηξη στον πυρηνικό ηλεκτροπαραγωγικό σταθμό του Τσερνόμπιλ (Ουκρανία). Η τραγωδία αποκρύπτεται από την κυβέρνηση για αρκετές ημέρες, κάτι που συμβάλει στη μόλυνση εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων από τη ραδιενέργεια.
23η Δεκεμβρίου: Επιστρέφει στη Μόσχα ο αντιφρονών νομπελίστας ειρήνης Αντρέι Ζαχάροφ έπειτα από επτά χρόνια εξαναγκαστικής εξορίας στο Γκόρκι (Νίζνι Νόβγκοροντ).
1987
8η Δεκεμβρίου: Υπογραφή της συνθήκης INF για την εξάλειψη των βαλλιστικών πυραύλων μέσου βεληνεκούς στην Ουάσινγκτον, κατά τη διάρκεια της τρίτης συνόδου κορυφής του Ρόναλντ Ρέιγκαν και του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.
1988
7η Δεκεμβρίου: Στη Νέα Υόρκη, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ανακοινώνει στον ΟΗΕ ότι η ΕΣΣΔ θα μειώσει μονομερώς κατά 500.000 άνδρες τις δυνάμεις της στην ανατολική Ευρώπη και στο ευρωπαϊκό τμήμα της ΕΣΣΔ.
1989
15η Φεβρουαρίου: Ολοκληρώνεται η αποχώρηση των σοβιετικών στρατευμάτων από το Αφγανιστάν, έπειτα από δέκα χρόνια πολέμου.
16η Μαΐου: Σύνοδος κορυφής στο Πεκίνο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ με τον κινέζο πρόεδρο Ντενγκ Σιαοπίνγκ, επισφράγιση της εξομάλυνσης των διμερών σχέσεων έπειτα από 30 χρόνια.
12η-15η Ιουνίου: Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, έπειτα από τη θριαμβευτική υποδοχή του στη Βόννη (τότε πρωτεύουσα της Δυτικής Γερμανίας), δηλώνει πως το Τείχος θα πέσει όταν «εξαφανιστούν οι συνθήκες που το γέννησαν».
7η Οκτωβρίου: Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, στο ανατολικό Βερολίνο, λέει ενώπιον του ανατολικογερμανού ηγέτη Έρικ Χόνεκερ πως «όποιος καθυστερεί τιμωρείται από τη ζωή».
9η Νοεμβρίου: Το Τείχος του Βερολίνου πέφτει.
1η Δεκεμβρίου: Ιστορική συνάντηση με τον πάπα Ιωάννη Παύλο Β΄.
1990
11η Μαρτίου: Η Λιθουανία ανακηρύσσει την ανεξαρτησία της από την ΕΣΣΔ. Την 13η Ιανουαρίου 1991, σοβιετικά άρματα μπαίνουν στο Βίλνιους (14 νεκροί και 700 τραυματίες).
15η Μαρτίου: Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ εκλέγεται για πέντε χρόνια πρόεδρος της ΕΣΣΔ, θέση που μόλις δημιουργείται.
16η Ιουλίου: Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και ο δυτικογερμανός καγκελάριος Χέλμουτ Κολ συμφωνούν για μια Γερμανία ενωμένη, κυρίαρχη και ελεύθερη να ενταχθεί στο NATO.
15η Οκτωβρίου: Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ βραβεύεται με Νόμπελ ειρήνης.
1991
12η Ιουνίου: Ο Μπόρις Γέλτσιν εκλέγεται πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας.
31η Ιουλίου: Υπογράφεται στη Μόσχα η συνθήκη START, η πρώτη συμφωνία για τη μείωση των στρατηγικών πυρηνικών οπλοστασίων των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ.
19η/21η Αυγούστου: Αποτυχημένο πραξικόπημα συντηρητικών εναντίον του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο οποίος βρίσκεται στην Κριμαία. Η απόπειρα αυτή οδηγεί στη διάλυση του κομμουνιστικού κόμματος και επιταχύνει την αποσύνθεση της ΕΣΣΔ.
8η Δεκεμβρίου: Στο Μινσκ, οι πρόεδροι της Ρωσίας, της Λευκορωσίας και της Ουκρανίας διαπιστώνουν πως η Σοβιετική Ένωση «δεν υπάρχει πλέον».
25η Δεκεμβρίου: Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ανακοινώνει πως παραιτείται από το αξίωμα του προέδρου της ΕΣΣΔ.
Τζο Μπάιντεν: Ηταν σπάνιος ηγέτης
Σε μια πρώτη αντίδραση από την Ουάσινγκτον, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν απέτισε φόρο τιμής στον τελευταίο ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, χαρακτηρίζοντάς τον «σπάνιο ηγέτη».
«Ως ηγέτης της ΕΣΣΔ, συνεργάστηκε με τον πρόεδρο (Ρόναλντ) Ρίγκαν για να μειωθούν τα πυρηνικά οπλοστάσια των δύο χωρών μας, προς μεγάλη ανακούφιση των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο που προσεύχονταν να τερματιστεί η κούρσα πυρηνικών εξοπλισμών. Επειτα από δεκαετίες βάρβαρης πολιτικής καταστολής, υιοθέτησε δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις», ανέφερε ο Τζο Μπάιντεν στο δελτίο Τύπου που δημοσιοποιήθηκε από τις υπηρεσίες του.
Επρόκειτο για ενέργειες ενός «σπάνιου ηγέτη», που είχε «τη φαντασία να δει ότι ένα άλλο μέλλον ήταν εφικτό και το θάρρος να διακινδυνεύσει όλη του την καριέρα για να το επιτύχει. Το αποτέλεσμα ήταν ένας ασφαλέστερος κόσμος και μεγαλύτερη ελευθερία για εκατομμύρια ανθρώπους», πρόσθεσε.
Το Ιδρυμα Ρίγκαν από την πλευρά του ανέφερε μέσω Twitter ότι «θρηνεί την απώλεια» του ηγέτη που «ήταν κάποτε πολιτικός αντίπαλος του Ρόναλντ Ρίγκαν και κατέληξε να γίνει φίλος του».
Τιμηθείς με το βραβείο Νόμπελ Eιρήνης για τον ρόλο του στην ύφεση της σύγκρουσης Ανατολής – Δύσης τον περασμένο αιώνα, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ πέρασε τα τελευταία είκοσι χρόνια ουσιαστικά στο περιθώριο της πολιτικής ζωής, ωστόσο είχε φροντίσει να ακουστεί η φωνή του επανειλημμένα, καθώς ανησυχούσε για τις κλιμακούμενες εντάσεις ανάμεσα στη Μόσχα και στην Ουάσινγκτον.
Από την πλευρά της, η πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, ανέφερε σε ανάρτησή της στο Twitter για τον εκλιπόντα:
«Διαδραμάτισε κρίσιμο ρόλο για να τερματιστεί ο ψυχρός πόλεμος και να πέσει το σιδηρούν παραπέτασμα. Άνοιξε τον δρόμο για μια ελεύθερη Ευρώπη. Είναι μια κληρονομιά που δεν θα ξεχάσουμε. Αναπαύσου εν ειρήνη Μιχαήλ Γκορμπατσόφ»
Ο Γενικός Γραμματέας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών Αντόνιο Γκουτέρες εξέφρασε τη «βαθιά θλίψη» του για τον θάνατο του τελευταίου ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, αποτίνοντας φόρο τιμής στον «απαράμιλλο ηγέτη» που «άλλαξε τον ρου της ιστορίας».
«Έκανε περισσότερα από οποιονδήποτε για να έρθει με ειρηνικό τρόπο το τέλος του ψυχρού πολέμου», σημείωσε ο Αντόνιο Γκουτέρες σε δελτίο Τύπου που δημοσιοποιήθηκε από τις υπηρεσίες του, κρίνοντας πως «ο κόσμος έχασε έναν τεράστιο παγκόσμιο ηγέτη, δεσμευμένο στην πολυμερή συνεργασία, ακούραστο υπερασπιστή της ειρήνης».
Ο πρόεδρος της Γαλλίας, Εμανουέλ Μακρόν, απέτισε και αυτός φόρο τιμής στον τελευταίο ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης, ευχαριστώντας τον για την «δέσμευσή του στην ειρήνη στην Ευρώπη».