Ας ξεκινήσουμε από κάποιες κοινές παραδοχές:
Φταίει η επαναφορά της Τουρκίας, αλλά και της Αιγύπτου, της Τυνησίας, του Μαρόκου. Φταίει η καλοκαιρία στη Δυτική Ευρώπη. Φταίνε οι χρεωκοπίες αεροπορικών εταιριών. Φταίει η αύξηση των τιμών στα ελληνικά ξενοδοχεία. Φταίει η επιβράδυνση στις οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, κυρίως της Γερμανίας. Φταίει το Brexit.
Φταίει ένα από τα παραπάνω ή και όλα. Το σίγουρο είναι ότι η φετινή χρονιά είχε δείξει από πολύ νωρίς σημάδια επιβράδυνσης. Σταθεροποίησης, πιο διπλωματικά. Μετά από ένα σερί ετών, για πόσο θα επαναλαμβάνονται οι διψήφιες αυξήσεις στις ταξιδιωτικές αφίξεις; Ειδικά όταν ενισχύονται από τη συγκυρία μιας γεωπολιτικής αστάθειας;
Από πέρυσι, στη διεθνή έκθεση του Βερολίνου ΙΤΒ 2018, ανάμεσα στους πανηγυρισμούς των αυξημένων προκρατήσεων, κάποιοι πιο ψύχραιμοι σχολίαζαν στα πηγαδάκια ότι ο κύκλος ανόδου δεν θα συνεχιζόταν για πάντα. Η Τουρκία θα επανερχόταν. Οπως και η Αίγυπτος κα οι άλλοι προορισμοί της Ανατολικής Μεσογείου. Οι μεγάλοι ταξιδιωτικοί οργανισμοί έχουν συμφέροντα και σε αυτές τις χώρες και συμμετέχουν στο γεωπολιτικό παιχνίδι.
Εχοντας ήδη την ανασφάλεια του Brexit, τον Μάρτιο, το κλίμα στο Βερολίνο ήταν ακόμα πιο ξεκάθαρο. Η Τουρκία επανήλθε δυναμικά με πολύ ελκυστικές προσφορές. Οι ταξιδιωτικοί οργανισμοί επιβεβαίωσαν τη ροή προς ανατολικότερα.
Οσοι ήταν εκεί, το διαπίστωσαν, αλλά και εκείνοι που δεν πήγαν στην έκθεση το είχαν δει στα συστήματα κρατήσεών τους. Δεν μπορούμε να πούμε ότι κάποιος ήταν ανυποψίαστος. Ούτε το υπουργείο, ούτε οι φορείς, ούτε οι επιχειρήσεις. Ορισμένοι εξάλλου το είχαν επισημάνει νωρίτερα.
Μετά την ΙΤΒ, ακόμα και η πρώην υπουργός Τουρισμού Ελενα Κουντουρά διαφοροποίησε τη ρητορική της περί «ιστορικών ρεκόρ» του τουρισμού στη χώρα, χαρακτηρίζοντας το 2019 χρονιά «απαιτητική και δύσκολη».
Και ερχόμαστε στο σήμερα, στα τέλη Ιουνίου, με τη σεζόν να παρουσιάζει κενά τους μήνες της υψηλής αιχμής, τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Περίπου 20% στις πληρότητες, υπολογίζουν με τα πρόσφατα στοιχεία. «Είναι οι μήνες με τις πιο υψηλές τιμές», λένε τουριστικοί παράγοντες, προσθέτοντας ότι ο Σεπτέμβριος δείχνει καλή εικόνα. Ο Οκτώβριος όχι ακόμα. Ενώ και ο Μάιος ήταν πιο υποτονικός.
Αυτό οφείλεται στην «επαναφορά ανταγωνιστικών προορισμών, με τιμές που δεν μπορούμε να ανταγωνιστούμε», λέει η πρόεδρος της Ενωσης Ξενοδόχων Κω και του Ινστιτούτου Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων (ΙΤΕΠ), Κωνσταντίνα Σβύνου. «Η Τουρκία πουλάει σε πολύ χαμηλότερες τιμές». Οφείλεται «και στο Brexit», που στην αρχή των προκρατήσεων το πρώτο τρίμηνο του έτους, έφερε μια καθυστέρηση στη ροή τους από τη βρετανική αγορά, μια από τις δύο βασικές χώρες προέλευσης τουριστών – μαζί με τη γερμανική – για τη χώρα.
Και επικαλείται η κυρία Σβύνου την Ερευνα Συγκυρίας του ΙΤΕΠ, σε ένα ευρύ δείγμα σχεδόν 2.000 ξενοδοχείων της χώρας, όπου καταγράφεται η πτώση το πρώτο τρίμηνο, με μείωση στην πληρότητα, στις τιμές και στις προκρατήσεις.
«Δεν υπάρχει ζήτηση και αυτό είναι κάτι που συνεχίζεται», επιβεβαιώνει ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ξενοδόχων (ΠΟΞ) Γρηγόρης Τάσιος. «Ακόμα και οι καλύτερες τιμές δεν έπιασαν». Η Τουρκία «δεν πιάνεται τιμολογιακά». Αλλά και οι καιρικές συνθήκες επηρέασαν και επηρεάζουν. Ο ίδιος μάλιστα πιστεύει ότι και για τις καιρικές συνθήκες υπήρχαν ενδείξεις. Και εκτιμά ότι αυτές οι αλλαγές στο κλίμα και στον καιρό «θα επηρεάσουν τα οικονομοτεχνικά στοιχεία των ταξιδιωτικών οργανισμών», ειδικά αυτών που αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα. Αυτό θα έχει και άλλες επιπτώσεις στις ξενοδοχειακές επιχειρήσεις στην Ελλάδα και στις συνεργασίες τους με τους Tour Operators.
«Περιμέναμε ότι το 2019 θα είναι χρονιά σταθεροποίησης», λέει ο εντεταλμένος σύμβουλος Τουρισμού της Περιφέρειας Κρήτης Μιχάλης Βαμιεδάκης. «Το βασικό πρόβλημα είναι η ψυχολογία που διαμορφώνεται στους επιχειρηματίες», εξαιτίας των κενών.
Ο ίδιος εξηγεί ότι το 2018 ήταν μία «υπέρβαση» στην τουριστική κίνηση και σε κάθε περίπτωση τα στοιχεία του 2019 «παραμένουν πολύ πιο πάνω από το 2017. Δεν έχουμε χάσει κάτι μέχρι τώρα», επισημαίνει, αναφερόμενος στις αφίξεις πενταμήνου στα αεροδρόμια της Κρήτης, οι οποίες είναι πολύ μικρό απόλυτο μέγεθος σε σχέση με τα πέντε εκατομμύρια ολόκληρης τη σεζόν.
Και πιστεύει ο κ. Βαμιεδάκης ότι τα κενά στην αιχμή της είναι διαχειρίσιμα και «στο χέρι των ξενοδόχων», με τις εμπορικές καμπάνιες που θα κάνουν. «Οι ξενοδόχοι καθυστέρησαν να ανταποκριθούν και κυνηγάνε το τρένο από πίσω». Θα πρέπει «να βάλουν νερό στο κρασί τους. Οι τιμές των ξενοδοχείων έχουν διπλασιαστεί την τελευταία πενταετία. Σε σχέση με πέρυσι, υπάρχουν αυξήσεις 8%, 10%, 12%». Εκτιμά ότι «οι προσφορές της τελευταίας στιγμής θα ισοφαρίσουν το early booking που ήταν αρκετά συντηρητικό».
Είναι λοιπόν θέμα και αντανακλαστικών των επιχειρήσεων.
Ταυτόχρονα, αποδίδει μέρος της υστέρησης και στη χρεωκοπία μιας σειράς αεροπορικών εταιριών (Germania, Air Berlin κ.α.), οι θέσεις των οποίων δεν αντικαταστάθηκαν, με αποτέλεσμα να μειωθεί ο συνολικός αριθμός των ταξιδιωτών προς Ελλάδα. Αλλά και η καθήλωση των Boeing 737 Max «έχει φέρει πολλές αλλαγές», λέει.
Ξενοδοχεία «δύο ταχυτήτων»
Πέρυσι είχαμε «περιοχές δύο ταχυτήτων». Φέτος έχουμε και «ξενοδοχεία δύο ταχυτήτων». Τα ξενοδοχεία όπου «έχουν συμφέροντα οι Tour Operators», είτε ως στρατηγικές συμφωνίες διαχείρισης, είτε ως εμπορικές συμφωνίες, «γεμίζουν», λέει η κυρία Σβύνου. Γι’ αυτά «έχει γίνει άλλωστε μια μακροχρόνια στρατηγική», εξηγεί ο κ. Βαμιεδάκης. Λιγότερα είναι εκείνα που έχουν «χτίσει» μόνα τους το brand name στην ελεύθερη αγορά και έχουν πιο εδραιωμένη πελατεία. Από την άλλη, τα ξενοδοχεία χαμηλότερων κατηγοριών είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στους εξωγενείς αρνητικούς παράγοντες και έχουν μικρότερη διαπραγματευτική δύναμη.
«Η συντριπτική πλειοψηφία των επισκεπτών έρχονται μέσω Tour Operators», λέει ο κ. Βαμιεδάκης. Ομως τώρα, «υπάρχει διαθεσιμότητα στα αεροπλάνα και μπορεί ακόμα και ένας μεμονωμένος πελάτης να κλείσει θέση και να ταξιδέψει σε ελληνικό προορισμό». Αναφέρεται και στις κινήσεις που έκανε η Περιφέρεια Κρήτης απευθείας στους καταναλωτές/ταξιδιώτες (B2C) και σε συνεργασία με τη Marketing Greece για την ενίσχυση του brand name, σε social media και δημοσιογραφικά ταξίδια.
«Οι τιμές έχουν αυξηθεί πολύ, ακόμα και από πέρυσι», επισημαίνει ο πρόεδρος της Ενωσης Ξενοδόχων Ηρακλείου Νίκος Χαλκιαδάκης. Και θυμίζει ότι, το 2018, πολλοί ξενοδόχοι πέρασαν σε «τεχνητά stop sales στις προκρατήσεις και τελικά τις κρατήσεις της τελευταίας στιγμής της πήρε όλες η Τουρκία». Εφέτος «έχουν ανοίξει δυνατά όλες οι ανταγωνιστικές αγορές» και «ο καιρός στην Ευρώπη είναι πολύ καλός». Σε αυτό το σκηνικό προσθέτει και τις χρεοκοπίες των αεροπορικών εταιριών. «Κάθε χρόνο ανεβαίνουμε σε αφίξεις, είναι αναμενόμενη μια μικρή μείωση».
Παράλληλα ο κ. Χαλκιαδάκης σημειώνει ότι οι ξενοδόχοι έχουν ξεκινήσει να δίνουν καλύτερες τιμές για την αιχμή της σεζόν. «Εχουμε μάθει να είμαστε κάθε χρόνο πάνω. Εχουμε και την υπερφορολόγηση. Το θετικό που βλέπω είναι ότι η ελληνική ξενοδοχία έχει ανεβάσει πολύ το επίπεδο των υποδομών της», καθώς τα χρόνια της ανόδου πολλοί επιχειρηματίες προχώρησαν σε ανακαινίσεις. Την τελευταία πενταετία τα ελληνικά ξενοδοχεία πραγματοποίησαν ιδιωτικές επενδύσεις 5,6 δισ. ευρώ. «Είμαστε στο top 3 στον κόσμο», τονίζει.
Το θετικό οικονομικό κλίμα στις χώρες από τις οποίες προέρχονται οι επισκέπτες στην Ελλάδα βοήθησε σημαντικά στην αύξηση του εισερχόμενου τουρισμού από το 2012 και μετά. Τα ευνοϊκά δεδομένα όμως δεν προβλέπεται να διατηρηθούν. Τα σημάδια επιβράδυνσης ήταν εμφανή από καιρό. Πολιτεία και επιχειρήσεις είχαν τον χρόνο να τα αναλύσουν και να προετοιμαστούν για τα «πιο δύσκολα». Η πρώην υπουργός Τουρισμού αξιοποίησε την ευφορία των αριθμών από τη συγκυρία, ενώ θα έπρεπε να χτυπήσει και το καμπανάκι, σχολιάζει ο κ. Βαμιεδάκης.
Γνωστά επίσης είναι και τα προβλήματα που χρονίζουν. Ο ελληνικός τουρισμός δεν μπορεί να πηγαίνει στον «αυτόματο». Ούτε να παίζει τον ρόλο του ανιματέρ του καλοκαιριού. Η υπερφορολόγηση αποτελεί την αιχμή των διεκδικήσεων τουριστικών φορέων και επιχειρήσεων, σε σχέση με την τιμολογιακή ανταγωνιστικότητα του ελληνικού προϊόντος – ειδικά με την επάνοδο ανταγωνιστικών προορισμών με χαμηλότερους συντελεστές. Οπως και η βελτίωση των δημόσιων υποδομών και η διαχείριση των προορισμών, ειδικά σε περιπτώσεις που ξεπερνούν τα όρια των αντοχών τους.
Με 22 δισ. ευρώ συμβολή στην εγχώρια οικονομία το 2018 και 20% μερίδιο στην απασχόληση, στην αιχμή της περιόδου, δεν μπορεί η διαχείριση του τουρισμού να είναι μόνο εποχική. Γιατί έτσι δεν εξελίσσεται ούτε το προϊόν, ούτε ο κόσμος που το απαρτίζει.
Από την αρχή της κρίσης ο τουρισμός έχει παράξει άμεσα 125 δισ. ευρώ, ενώ 230 εκατ. άνθρωποι έχουν ταξιδέψει στη χώρα. Αλλά ούτε τα νούμερα στις αφίξεις είναι πανάκεια. Αν τα έσοδα δεν είναι ανάλογα, οι περιφερειακές οικονομίες δεν ευνοούνται και άλλοι τομείς δραστηριότητας δεν διασυνδέονται. Τα προβλήματα στη φέρουσα ικανότητα περιοχών, με εξέχουσα την περίπτωση της Σαντορίνης σε σημάδια υπερτουρισμού, αλλά και ελλείψεις στην αντιμετώπιση βασικών λειτουργιών, όπως η διαχείριση απορριμμάτων, με τρανό παράδειγμα την Κέρκυρα, το επιβεβαίωσαν πέρυσι.
«Δεν μπορεί η τουριστική ανάπτυξη να είναι μονοσήμαντη. Πρέπει να είναι παράλληλη με την ανάπτυξη πολλών άλλων κλάδων και υπηρεσιών. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντική η συνεργασία και η συμπόρευσή μας με τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Δήμοι και Περιφέρειες έχουν σημαντικό μερίδιο στη βελτίωση της τουριστικής εμπειρίας για τους επισκέπτες μας. Τουρισμός με άψογα ξενοδοχεία, μαρίνες και εστιατόρια, αλλά με σκουπίδια και κακοφωτισμένους δημόσιους χώρους δε γίνεται», τόνισε ο πρόεδρος του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ) Γιάννης Ρέτσος, στην ομιλία του στην Ανοιχτή Γενική Συνέλευση του ΣΕΤΕ στις 6 Ιουνίου.
Ο ίδιος επισήμανε δυο σοβαρούς κινδύνους για τον τομέα: ο πρώτος είναι οι πιθανές μεταβολές του τουριστικού ρεύματος και των εισπράξεων από τις παραδοσιακές, καθιερωμένες αγορές και ο δεύτερος το υπερφορολογημένο και ανελαστικό περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται.
«Τι κάνουμε εμείς;», ρώτησε ο πρόεδρος του ΣΕΤΕ στην ανοιχτή γενική συνέλευση. «Ποια είναι η στρατηγική που θα ακολουθήσουμε για να μη μας βρουν απροετοίμαστους αυτές οι πιθανές μεταβολές, σε συνδυασμό με τις χρόνιες παθογένειες;». Και πρόσθεσε: «Σε ένα διεθνές περιβάλλον, όπου ο ανταγωνισμός θα εντείνεται και λόγω των δυσμενέστερων οικονομικών συνθηκών στις αγορές μας, η διατήρηση και ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού τουρισμού πρέπει να αποτελεί διαρκή εθνικό στόχο».
Η ουσία είναι ότι σήμερα δεν υπάρχει σταθερή τουριστική πολιτική.
Αλλά και ότι χρειάζεται μια γενική αναθεώρηση της νοοτροπίας και προσέγγισης του τουρισμού. Εσωτερικά και εξωτερικά. Καθώς ο τουρισμός δεν μπορεί να λειτουργήσει σε μία χώρα, αν η χώρα δεν λειτουργεί.
Υπάρχει εναλλακτική;
Οπως μου είπε – ελπίζω αστειευόμενος – ένας ξενοδόχος, αναφερόμενος στην αντιμετώπιση των προκλήσεων από την ανάκαμψη των ανταγωνιστικών προορισμών: «μια βόμβα θα μας σώσει!»