Εχουν συμπληρωθεί πλέον 80 χρόνια από τότε που Φρανσίσκο Φράνκο και οι «φαιοχίτωνες» επέβαλλαν στην Ισπανία μια στυγνή δικτατορία και βύθισαν τη χώρα σε έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο. Στις 17 Ιουλίου 1936 ξεκίνησε ο αιματηρός εμφύλιος πόλεμος στη χώρα και ολοκληρώθηκε την 1η Απριλίου 1939 με την ήττα των αριστερών και φιλελεύθερων δυνάμεων που κατείχαν την εξουσία.
Για τον 93χρονο Πέρε Μπαρτολομέ, οι μνήμες παραμένουν ανεπούλωτες. Μπορεί ακόμη και σήμερα να θυμηθεί την ημέρα που οι στρατιώτες του Φράνκο μπήκαν στο χωριό του, το λεηλάτησαν και κατάσχεσαν οικογενειακά κειμήλια και φωτογραφίες.
Μερικά από αυτά τα σπάνιας, προσωπικής αξίας έγγραφα του επιστράφηκαν αυτό τον μήνα, έπειτα από πολλά χρόνια που είχαν καταχωνιαστεί σε φακέλους της αστυνομίας. Εκεί όπου ο Φράνκο φύλαγε όλα τα απαραίτητα «στοιχεία» για να ενοχοποιεί τους αντιπάλους του.
Ο υπέργηρος Μπαρτολομέ, λέει: «Πρόκειται για μια ευχάριστη και απρόσμενη στιγμή για εμένα». Δεν είναι ο μόνος που έλαβε, έπειτα από χρόνια, έγγραφα που είχε κρατήσει παράνομα το φρανκικό καθεστώς. Όπως αναφέρει η αμερικανική εφημερίδα New York Times, εκτός από τον Μπαρτολομέ πολλές οικογένειες Καταλανών έλαβαν πίσω το «κλεμμένο» παρελθόν τους σε μια συναισθηματική φορτισμένη εκδήλωση που έγινε προ ημερών.
Το… προνόμιο του Μπαρτολομέ είναι ότι ζει, επομένως μπορεί να διηγηθεί τα γεγονότα που έζησε ως παιδί. Είναι σε θέση να επαναφέρει στο μυαλό του τη φρίκη του εμφυλίου πολέμου. Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που παραβρέθηκαν στην εκδήλωση δεν είχαν καν γεννηθεί. Πήραν στα χέρια τους τα γκρι κουτιά που μέσα περιείχαν οικογενειακά κειμήλια και τα υποδέχθηκαν σαν να ήταν… τρόπαια ενός ξεχασμένου παρελθόντος. Ακόμη και σήμερα, πάντως, κάποια αρχεία (μοιάζουν πάρα πολλά με τα αντίστοιχα που βρέθηκαν στην πρώην Ανατολική Γερμανία) θα εξακολουθήσουν να παραμένουν σε κρατικά χέρια.
Το σχέδιο του Φράνκο για τη συλλογή αυτών των αρχείων πήρε σάρκα και οστά από μια εξειδικευμένη ομάδα πιστών ανδρών του, οι οποίοι προχωρούσαν σε υπεξαιρέσεις εγγράφων, τα στοίβαζαν σε ένα κτίριο στη Σαλαμάνκα (σ.σ.: ο Φράνκο είχε μετατρέψει την πόλη σε στρατηγείο του) και στη συνέχεια χρησιμοποιούνταν ως ενοχοποιητικά στοιχεία κατά των αντιφρονούντων.
Πάντως, αρκετοί από αυτούς που πήραν στα χέρια τους τα αρχεία εξέφρασαν τη δυσπιστία τους, αλλά και τον εκνευρισμό τους για το γεγονός ότι χρειάστηκε να περιμένουν τόσα χρόνια για να περιέλθουν στην κατοχή τους.
«Είναι ντροπή ότι προσωπικά αντικείμενα ήρθαν στην κατοχή του Φράνκο σαν να ήταν λάφυρα πολέμου και είναι επίσης ντροπή ότι παλεύουμε ακόμη να τα πάρουμε πίσω έπειτα από τέσσερις δεκαετίες», αναφέρει η Ισαμπέλ Καζανοβάς Καλβέτ.
Η ίδια έλαβε 17 βιβλία του παππού της, Τζοάν Καζανοβάς, ο οποίος ήταν πρόεδρος του κοινοβουλίου της Καταλονίας όταν ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος. Ο Καζανοβάς πέθανε αυτοεξόριστος στη Γαλλία το 1942, τρία χρόνια μετά τη νίκη του Φράνκο.
Θα περίμενε κανείς ότι τα «Εγγραφα της Σαλαμάνκα» θα είναι ένας ενοποιητικός παράγοντας που έβαζε τέρμα σε παλιές ιστορίες και θα έκλεινε πληγές. Φευ, δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Από το 2005, οπότε και η ισπανική βουλή αποφάσισε να επιστραφούν τα πάντα στους δικαιούχους, η διαδικασία ήταν πολύ αργή, ενώ αντιμετώπισε πολλά τεχνικά και νομικά προσκόμματα. Το θέμα αναδύθηκε ξανά τώρα που πάρα πολλά μέλη του τοπικού κοινοβουλίου της Καταλονίας επιδιώκει την απόσχιση από την Ισπανία.
Ο Σάντι Βίγια, μέλος του κοινοβουλίου της Καταλονίας, μιλώντας στην εκδήλωση για την παραχώρηση των εγγράφων δεν περιορίστηκε στην καταδίκη του καθεστώτος Φράνκο, αλλά επιτέθηκε και στον υπουργό Εσωτερικών της παρούσας κυβέρνησης, Φερνάντεθ Ντίαθ, ο οποίος φέρεται να λασπολόγησε τους πολιτικούς αντιπάλους του στην Καταλονία.
Ο καταλανός ιστορικός Τζουάν Μπ. Κούλα ήταν ανάμεσα τους πρώτους ακαδημαϊκούς που κατάφεραν να εξετάσουν τα έγγραφα. Συνέβη το 1975, όταν επισκέφθηκε τη Σαλαμάνκα λίγο μετά το θάνατο του Φράνκο. Κατά τον ίδιο, η επιστροφή των εγγράφων στους δικαιούχους μοιάζει με την επιστροφή των πινάκων που είχαν υφαρπάξει οι ναζί από τους Εβραίους.
«Το θέμα ότι ακόμη συνεχίζουμε να αντιμαχόμαστε γι’ αυτά τα θέμα δείχνει ότι υπάρχει κανένα είδος ντροπής να υπερασπίζεται κάποιος την περίοδο του Φράνκο. Θα μπορούσε άραγε μια γερμανική πόλη να πει ότι κάτι πρέπει να μείνει στη σκιά επειδή ο Χίτλερ τα έβαλε εκεί;», σημειώνει ο Κούλα.
Ο Πολίκαρπο Σάντσεθ, δικηγόρος και ιστορικός, είναι μέλος μιας οργάνωσης που ζητάει να παραμείνουν τα αρχεία στη Σαλαμάνκα. Κατηγορεί τους καταλανούς πολιτικούς ότι επιθυμούν να δοθούν τα αρχεία για τα κίνητρά τους δεν είναι να υπάρξει συμπάθεια στα θύματα του Φράνκο, αλλά το «ιδεολογικό μίσος» που τους διακατέχει. Συμπλήρωσε, δε, ότι με εξαίρεση το Εθνικιστικό Κόμμα της Βασκονίας κανένα άλλο τοπικό κόμμα δεν ζήτησε την επιστροφή των εγγράφων. Κατά τον ίδιο, όλα ξεκινούν από το πάγιο αίτημα των καταναλών πολιτικών να αποσχιστούν από την κεντρική εξουσία.
Ο Σάντσεθ παραδέχεται πως ο Φράνκο χρησιμοποίησε αυτά τα έγγραφα με τον ίδιο τρόπο που κάνει κάθε αυταρχικό καθεστώς. Σημειώνει, όμως, ότι αμέσως μετά την πτώση της χούντας, τα έγγραφα περιήλθαν στη δικαιοδοσία του υπουργείου Πολιτισμού και αποτελούν σημαντική πηγή για τους ιστορικούς.
Πρόσφατα, ο Σάντσεθ ανακάλυψε στα έγγραφα τη δημοσιογραφική διαπίστευση του γάλλου συγγραφέα Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, ο οποίος στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου κάλυπτε τα γεγονότα για διάφορες γαλλικές εφημερίδες. Ο Σάντσεθ περιμένει την απόφαση του δικαστηρίου έπειτα από μήνυση που έκανε σε καταλανούς πολιτικές κατηγορώντας τους ότι έκαναν κακή χρήση των εγγράφων.
Με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα περισσότερα έγγραφα που επιστράφηκαν αυτό το μήνα δεν είχαν άλλη αξία από συναισθηματικά για τους άμεσα εμπλεκόμενους. Ακόμη κι αυτοί, όμως, μη έχοντας μνήμες από εκείνες τις εποχές δεν μπορούν να κατανοήσουν επακριβώς το ιστορικό βάρος που καλούνται να κρατήσουν στα χέρια τους.