«Εδώ εξαντλήσαμε πολλές αρχιτεκτονικές παραδοχές. Είδαμε στατικά και σχεδιαστικά παράδοξα να δικαιώνονται. Αλλαξε η διεθνής βιβλιογραφία». Ο Θεόδωρος Μαραβέλιας, τεχνικός διευθυντής του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, φοράει το κράνος και το κίτρινο γιλέκο του, «αν μας δει χωρίς αυτά ο εργολάβος θα μας βάλει πρόστιμο» και διασχίζει το πάρκο που σχεδίασε ο Ρέντσο Πιάνο για να «αγκαλιάσει» τα κτίρια που οραματίστηκε για την Εθνική Λυρική Σκηνή και την Εθνική Βιβλιοθήκη.
Ανεβαίνει στην κορυφή του κήπου που φτάνει στα 32 μέτρα ύψος, μαζί με την Διευθύντρια Επικοινωνίας του Ιδρύματος Λένια Βλαβιανού και μιλούν στο protagon.gr για άγνωστες στιγμές και περιστατικά. Για όλες τις αγωνίες, τις στιγμές που αναφώνησαν «δεν είναι δυνατόν» (για να διαπιστώσουν πως ω! ναι, είναι), τη συγκίνηση, αλλά και άγνωστες τεχνικές λεπτομέρειες για ένα έργο που γεννήθηκε ως ιδέα στους επικεφαλής του Ιδρύματος το 2006 και το οποίο ολοκληρώνεται μέσα στο πρώτο εξάμηνο του 2016. Τότε θα παραδοθεί από τους εργολάβους στην Α.Ε. του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος και στη συνέχεια στην ελληνική κοινωνία, όπως ακριβώς προβλέπει η σύμβαση που έχει υπογράψει το Ιδρυμα με το ελληνικό Δημόσιο.
Ολοκληρώνεται με καθυστέρηση μόλις λίγων μηνών από το αρχικό χρονοδιάγραμμα που ανακοινώθηκε το καλοκαίρι του 2011, τη νύχτα που καιγόταν η Αθήνα. Ο δε προϋπολογισμός, ξεπέρασε τα 566 εκατομμύρια ευρώ και έφτασε στα 596 εκατομμύρια, εξαιτίας της προσθήκης των αθλητικών εγκαταστάσεων στον χώρο, αλλά και της δωρεάς δέκα εκατομμυρίων σε Εθνική Λυρική Σκηνή και Εθνική Βιβλιοθήκη (έκαστος φορέας παίρνει από πέντε) προκειμένου να γίνει ομαλά η μεταφορά τους στα νέα κτίρια. Και μπορεί η Λένια Βλαβιανού να δηλώνει πως ως «μη μηχανικός συχνά αισθάνομαι πως είμαι σαν την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων», όμως ο Θεόδωρος Μαραβέλιας υπήρξαν φορές που «παραμιλούσε στον ύπνο του».
Στέγη πάνω σε «οδοντογλυφίδες»
Οι σκαλωσιές έφυγαν και το ιπτάμενο χαλί, το στέγαστρο δηλαδή που σχεδίασε ο Ρέντσο Πιάνο για το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος αποκαλύφθηκε προκαλώντας δέος σε όσους το αντικρύζουν. Όταν η θάλασσα είναι ήρεμη, το χρώμα του αλλάζει: γαλάζιο με τον δυνατό ήλιο, γκρι μολυβί όταν έχει συννεφιά, χρυσαφί κόκκινο την ώρα που σουρουπώνει. Τα βράδια τα φώτα των αυτοκινήτων που κατεβαίνουν την παραλιακή το μεταμορφώνουν σε οροφή ενός κλαμπ, με φώτα να τρεμοσβήνουν. Αυτό το στέγαστρο που μοιάζει με μια ρομαντική αρχιτεκτονική χειρονομία, δεν είναι τίποτα λιγότερο από ένα δείγμα σύγχρονου οριακού αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει σχεδόν πλήρη εξάντληση των κατασκευαστικών παραδοχών. «Αυτή η στέγη που βλέπετε, δεν έχει ξανακατασκευαστεί πουθενά παγκοσμίως», λέει ο κ. Μαραβέλιας. «Δεν υπάρχει εμπειρία τέτοιων κατασκευών. Δεν έχει στοιχεία που μπορείς να ορίσεις ως αποδεκτές παραδοχές ανοχής από πλευρές στατικής. Όλα αυτά έπρεπε να ελεγχθούν βήμα προς βήμα πειραματικά».
Εγιναν πολλά τέτοια πειράματα στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, στη Στουτγκάρδη, στην Αγγλία. Κυρίως για να ελεγχθεί η αντοχή του υλικού το οποίο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά έτσι. Ονομάζεται φεροτσιμέντο. «Φέρο» από το σίδερο. «Στην ουσία είναι πολύ λεπτόρρευστη τσιμεντοκονία με εξαιρετικά λεπτά επάλληλα πλέγματα χάλυβα. Τόσο λεπτά που δεν μπορούσαμε να τα βρούμε. Δεν τα χρησιμοποιεί πουθενά η αγορά. Επρεπε να ξανασχεδιάσουμε τη στέγη με τα καλύτερα διαθέσιμα πλέγματα που βρήκαμε, για να μπορέσουμε να τα κατασκευάσουμε. Φτάσαμε ως εδώ κρατώντας κυριολεκτικά τα δάχτυλά μας σταυρωμένα», θυμάται ο κ. Μαραβέλιας. «Ηταν πραγματικά μεγάλος πονοκέφαλος για τους μελετητές το πώς θα επιτύχουν να κατασκευάσουν αυτό το στέγαστρο που ήταν το όραμα του Πιάνο», παρατηρεί η Λένια Βλαβιανού που έζησε από κοντά αυτή την αγωνία. «Είναι η στιγμή που έρχεται ο αρχιτέκτονας και σου επιβάλει το όραμά του και εσύ καλείσαι να καλύψεις την κατασκευασιμότητα του και όλα τα υπόλοιπα».
Αυτός ήταν ένας μεγάλος γρίφος που έβαλε ο Ρέντσο Πιάνο. Όμως η στιγμή που τους έκανε όλους να παραμιλούν (στον ύπνο τους…), ήταν όταν ο ιδιοφυής αρχιτέκτονας, έκανε μια παύση. Εβαλε κάτω το μολύβι, κοίταξε το σχέδιο του, με την μεταλλική στέγη που είχε αρχικά σχεδιάσει και είπε «δεν πάμε παρακάτω». Δεν μπορούσε να συνειδητοποιήσει πως αυτό το κτίριο θα έφερε μια μεταλλική στέγη, κάτι τόσο κοινότυπο. «Δεν θα είχε αυτή την απόλυτη πλατωνική γεωμετρία που βλέπουμε τώρα», εξηγεί ο κ. Μαραβέλιας καθώς ανεβαίνουμε στον κήπο, πλάι στο κτίριο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με το ιπτάμενο στέγαστρο, ενώ στο βάθος φαίνονται ήδη τα ιστία των σκαφών και σε λίγο η θάλασσα. «Τότε αντέδρασα πολύ, εξέφρασα τις επιφυλάξεις μου, ακόμα και στον ίδιο τον Πιάνο. Και βέβαια το μετανιώνω τώρα, γιατί είχε δίκιο. Κοιτάξτε αυτή τη στέγη. Στηρίζεται σε τριάντα εξαιρετικά λεπτές μεταλλικές κολόνες με μεταβαλλόμενη διάμετρο μόνο 25 έως 45 εκατοστά. Και οι άλλες κολόνες μπετόν του κτιρίου εσωτερικά έτσι είναι. Υπάρχει κολόνα με διάμετρο μόλις 71 εκατοστά και ύψος 27 μέτρα χωρίς την παραμικρή ενδιάμεση στήριξη στη Λυρική. Αυτό κι αν είναι στατικά παράδοξο! Αυτό που έχει πετύχει ο Πιάνο είναι μοναδικό. Ηταν από την αρχή στον σχεδιασμό και επέμενε σε αυτό, διότι έχει στηρίξει όλα τα κτίρια πάνω σε σεισμικούς μονωτές».
Οριακός σχεδιασμός και Bella Vista
Το στέγαστρο των 10.000 τ.μ. μοιάζει να στηρίζεται σε οδοντογλυφίδες, παρατηρεί η κυρία Βλαβιανού. «Η ιδιοφυία του αρχιτέκτονα είναι ότι έχει δίκιο. Φαντάστηκε κάτι που όλοι έλεγαν ότι δεν είναι δυνατόν να γίνει. Κι όμως γίνεται», παρατηρεί. Ο κ. Μαραβέλιας δείχνει την κορυφή των κολόνων, όπου υπάρχει ένα σύστημα που μοιάζει αμορτισέρ παλιάς Citroën. «Ένα σύστημα ανάρτησης που απορροφά όλες τις δονήσεις που προκαλούνται είτε από σεισμικό γεγονός, είτε από το αέρα, που είναι ακόμα χειρότερος. Πλέον παραλαμβάνει μόνο το νεκρό του βάρος, καμία άλλη επιβάρυνση. Επίσης το στέγαστρο είναι δικέλυφο και ατρακτοειδές. Κατασκευάστηκε ανάποδα με μια αρνητική καμπύλη. Με το που ξεκαλουπώθηκε ήρθε στην οριζόντια θέση». Σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό η στέγη είναι η υπογραφή του έργου, σαν την υπογραφή του ζωγράφου σε ένα πίνακα. «Το στέγαστρο θα καταστήσει το Κέντρο Πολιτισμού πρωταγωνιστικό έργο στην παγκόσμια αρχιτεκτονική», παρατηρεί ο κ. Μαραβέλιας. Κάτω από τη στέγη θα υπάρχει ένας χώρος διαστάσεων τριάντα επί τριάντα μέτρα, μόνο από γυαλί, ο φάρος όπως το ονομάζουν, με συγκλονιστική θέα σε όλο το Σαρωνικό και στην Ακρόπολη. Η Bella Vista, η καλή θέα που υποσχέθηκε ο Πιάνο πως θα αποδώσει ξανά στους κατοίκους των γύρω περιοχών, είναι ήδη εδώ…
Το στέγαστρο θα καλυφθεί ολόκληρο με φωτοβολταϊκά που θα συμβάλλουν σημαντικά στις καθημερινές ενεργειακές ανάγκες των κτιρίων της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Εθνικής Λυρικής Σκηνής – με εξαίρεση τις βραδιές των παραστάσεων. Μέσα στον Δεκέμβριο θα αρχίσει η τοποθέτηση των φωτοβολταϊκών και θα ολοκληρωθεί μέχρι τον Φεβρουάριο του 2016. «Τώρα είμαστε στο στάδιο που ολοκληρώνεται αυτό που λέμε short term monitoring της στέγης», λέει ο κ. Μαραβέλιας. «Είναι η παρακολούθηση δύο μηνών της συμπεριφοράς της. Θα ακολουθήσει μια παρακολούθηση που για τα επόμενα δύο χρόνια θα δώσει τις βασικές παραμέτρους συμπεριφοράς. Δεν υπάρχει προηγούμενο σε αυτή την κατασκευή. Όλα τα μεγάλα αντίστοιχα έργα, όπως η Γέφυρα του Ρίου, εκ των πραγμάτων αντλούν τα στοιχεία του βασικού σχεδιασμού από υπολογιστικές μεθόδους στην αρχή, αλλά και μελετώντας πολύ στενά την πραγματική τους συμπεριφορά σε λειτουργία. Εδώ έχουμε μια παγκόσμια αρχιτεκτονική και κατασκευαστική πρωτοτυπία. Κάτι σαν εφεύρεση. Αυτό είναι που θεωρώ οριακό σχεδιασμό».
Το DNA του Κέντρου Πολιτισμού
Yπάρχουν άραγε και άλλα στοιχεία οριακού σχεδιασμού; «Βεβαίως. Αυτό το έργο έχει κατασκευαστεί λαμβάνοντας σοβαρά υπόψιν το Leed. To Leed είναι ουσιαστικά το DNA του ΚΠΙΣΝ. Δεν μπορείς να ξεφύγεις από αυτό, σε καθοδηγεί στις επιλογές και στις λύσεις», εξηγεί ο κ. Μαραβέλιας. Και εδώ φτάνουμε σε μια ακόμα πρωτοποριακή εφαρμογή πανευρωπαϊκώς.
Ένα βασικό χαρακτηριστικό που διέπει το σχεδιασμό και την κατασκευή αυτού του έργου, είναι πως από την αρχή είχε στην προδιαγραφή του να πιστοποιηθεί από τον Οργανισμό Πρασίνων Κτιρίων των ΗΠΑ ως «Leed Platinum». Αυτό έχει καθορίσει σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό σχεδόν κάθε λεπτομέρεια του έργου. Είναι πραγματικά κάτι το πρωτοποριακό για τέτοιας πολυπλοκότητας κτίριο, όχι μόνο για την Ευρώπη αλλά και παγκοσμίως. Η διαδικασία παρακολούθησης για την πιστοποίηση γίνεται από την πρώτη μέρα ηλεκτρονικά. «Hδη έχουμε εξασφαλίσει ένα μεγάλο βαθμό πόντων από τον σχεδιασμό και θα προστεθούν πολλοί νέοι στο τέλος της κατασκευής. Το χρυσό το έχουμε κατοχυρώσει, αλλά στόχος μας είναι να πάρουμε το πλατινένιο», λέει η κυρία Βλαβιανού.
Το σημαντικό βέβαια είναι το τι συνεπάγεται αυτή η πιστοποίηση από πλευράς ποιότητας του έργου, όχι μόνο κατά τη λειτουργία του αλλά και κατά την κατασκευή του. «Ενα από τα σημαντικότερα κατά την κατασκευή είναι η τήρηση των κανόνων ασφαλείας», εξηγεί ο κ. Μαραβέλιας. «Βρισκόμαστε σχεδόν σε επίπεδο μηδενικού ατυχήματος. Μέχρι τώρα, αυτό είναι το μοναδικό τέτοιας κλίμακας έργο που δεν είχε θανατηφόρο ατύχημα. Και αναφέρομαι στην ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Αυτό είναι στατιστικά παράδοξο. Για την πολυπλοκότητα του έργου και τον οριακό σχεδιασμό του, θα έπρεπε να έχει στατιστικά περισσότερα από δέκα ατυχήματα με σοβαρούς τραυματισμούς. Εδώ είχαμε δυο».
Σαν βαλβίδα χύτρας ταχύτητας
Το έργο από πλευράς κατασκευαστικής προόδου βρίσκεται στο τελικό και βέβαια το πιο δύσκολο στάδιο. Ολοκληρώθηκε η κυκλική πύλη υποδοχής με τις τέσσερις ελιές (δεν υπήρχε τον Ιούνιο που το πάρκο άνοιξε για το κοινό). Ολοκληρώνονται κυρίως εσωτερικές εργασίες στην Οπερα και στη Βιβλιοθήκη, καθώς και ο χώρος των αθλητικών εγκαταστάσεων στον εξωτερικό χώρο. Το πάρκο έχει ολοκληρωθεί σε ποσοστό μεγαλύτερο του 95%. Εντωμεταξύ τα φυτά και τα δέντρα έχουν μεγαλώσει και μια ολόκληρη πανίδα εμφανίστηκε στην περιοχή. Περπατάς και ακούς πουλιά να κελαηδούν, το άρωμα της λεβάντας είναι μεθυστικό. Κάποια στιγμή εμφανίστηκαν ακόμα και αετοί, μας λένε οι άνθρωποι του Κέντρου Πολιτισμού.
O κήπος – λόφος φτάνει στα 32 μέτρα ύψος και από εκεί μπορείς να δεις τον Σαρωνικό. Η διαδρομή προς τα πάνω είναι μοναδική, την ακολουθείς σχεδόν με το δέος που σκαρφαλώνεις προς την Ακρόπολη- μόνο που εδώ η διαδρομή δεν σε οδηγεί σε ένα θαύμα της αρχαιότητας, αλλά του σύγχρονου πολιτισμού. Και πάλι τίποτα δεν ήταν αυτονόητο και εύκολο. «Φτάνεις σε ένα σημείο να έχεις συσσωρευμένο χώμα ύψους 16 μέτρων πάνω σε ένα έδαφος που είναι από τα χειρότερα της Αθήνας. Είναι έδαφος προσχωσιγενές λόγω των ποταμών με μεγάλο πρόβλημα καθώς υπόκειται σε φαινόμενα ρευστοποίησης. Εχετε δει κτίρια που μετά από ένα σεισμικό γεγονός τα καταπίνει η γη; Τέτοιο έδαφος έχουμε εδώ», λέει ο κ. Μαραβέλιας που χαμογελά καθώς βλέπει την έκπληξη στο πρόσωπό μου.
«Για την κατασκευή του λόφου χρειάστηκε να κάνουμε δυο πράγματα πρωτοποριακά. Το ένα να πραγματοποιήσουμε μια μορφή εξυγίανσης του υπεδάφους χρησιμοποιώντας ένα σύστημα χαλικοπασσάλων που τρυπάνε τη γη και φτάνουν σε υγιές έδαφος (σαν κολόνες από χαλίκια). Κάτω από τα πόδια μας υπάρχουν 60 χιλιόμετρα χαλικοπασσάλων που λειτουργούν περίπου όπως μια βαλβίδα σε χύτρα ταχύτητας. Η πίεση που δημιουργεί η υγρασία, το νερό που έχει το χώμα, δημιουργεί το πρόβλημα. Αυτό το σύστημα δίνει την δυνατότητα να εκτονώνεται η πίεση του νερού και γλυτώνουμε το πρόβλημα της ρευστοποίησης», εξηγεί ο τεχνικός διευθυντής του Ιδρύματος Νιάρχος.
Πατώντας την «οπλισμένη γη»
Περπατάμε στα μονοπάτια που ανεβαίνουν προς την κορυφή «Κοιτάξτε το δάπεδο. Είναι αυτοεπιδιορθούμενο. Βλέπετε αυτές τις μικρές ρωγμώσεις; Σύντομα θα αρχίσουν να κονιορτιοποιούνται και θα έχουν εξαφανιστεί. Όλα τα υλικά είναι ζωντανά, αναπνέουν. Και όλα τα νερά τα καθοδηγούμε με ένα σύστημα ώστε να αποθηκεύονται στην ώρα αιχμής τους φαινόμενου σε ειδικούς συλλέκτες και να αποδίδονται σταδιακά στον υδροφόρο ορίζοντα. Εμείς παίρνουμε από τον υδροφόρο και ποτίζουμε τον κήπο, εδώ η ΕΥΔΑΠ δεν έχει καμία ανάμειξη!».
Με δεδομένο το βαλτώδες έδαφος, απέφυγαν να κάνουν υπόγεια στα κτίρια. Όμως στην περίπτωση της Λυρικής ήταν εξαιρετικά δύσκολο, αφού απαιτείται να υπάρχει υποσκήνιο. «Αυτό το υποσκήνιο πηγαίνει κάτω στα δεκαπέντε μέτρα. Αναγκαστήκαμε να το αγκυρώσουμε, γιατί το νερό το σπρώχνει και σηκώνει όλο το κτήριο προς τα πάνω. Εχει αγκύρια στο βραχώδες υπέδαφος» λέει ο κ. Μαραβέλιας με την κυρία Βλαβιανού να λέει γελώντας « η Λυρική έριξε άγκυρα».
Το χώμα είναι ενισχυμένο με ειδικά γεωϋφάσματα που αντιδρούν κατά τρόπο πολύ φυσιολογικό σε διάφορα γεωφυσικά φαινόμενα και αποτρέπουν καθιζήσεις από πλημμυρικά φαινόμενα. Είναι αυτό που οι ειδικοί ονομάζουν «οπλισμένη γη», επιβεβαιώνοντας πως η μηχανική έχει κυτταρικά στοιχεία ποίησης. «Στη διαδρομή δημιουργίας αυτού του έργου κάναμε και μια άσκηση: Ακολουθήσαμε μια σαφώς οικολογική προσέγγιση – από την στιγμή που δεν χρησιμοποιήσαμε τσιμέντα. Είναι όμως και τεχνικοοικονομικά συμφέρουσα;» λέει ο κ. Μαραβέλιας. Για να απαντήσει με ενθουσιασμό «κι όμως είναι! Με εξέπληξε, δεν το περίμενα. Πολλά πράγματα τα οποία έχουν μια δόμηση φιλική προς το περιβάλλον ταυτόχρονα είναι και τα πλέον συμφέροντα τεχνικοοικονομικά. Αξίζει να γραφεί ένα βιβλίο για αυτά τα παραδείγματα».
Ξεκινώντας, από την πρώτη μέρα που μπήκαν μέσα οι εργολάβοι, οι άνθρωποι του Ιδρύματος Νιάρχος ήταν έτοιμοι να αντιμετωπίσουν σημαντικά προβλήματα. Αυτά τα μεγάλα έργα διακινούν εκατοντάδες χιλιάδες κυβικά χώματος και απαιτούν τη κυκλοφορία εκατοντάδων βαριών μηχανημάτων. Πάντα ενοχλούν τους περίοικους. «Εδώ ακολουθήσαμε μια τέτοια διαδικασία που είχε αποτέλεσμα να δεχθούμε μόνο ελάχιστα τηλεφώνηματα για ενόχληση από τη γειτονιά», λέει ο κ. Μαραβέλιας.
Οι γρίφοι του αναγεννησιακού Πιάνο
Το εργοτάξιο, λειτουργεί ταυτόχρονα ως ανοιχτό πανεπιστήμιο κατασκευών για πολλούς φοιτητές που κάνουν εδώ την πρακτική τους. Ζουν στιγμές μοναδικές, στιγμές ορόσημα για την παγκόσμια αρχιτεκτονική. Kαι βέβαια βιώνουν το δέος του εσωτερικού των κτιρίων που βλέπετε εδώ σε φωτογραφίες, αλλά που ελάχιστοι άνθρωποι έχουν δει από κοντά για λόγους ασφαλείας. «Αυτός είναι ο Πιάνο» λέει χαμογελώντας ο κ. Μαραβέλιας. «Ο Πιάνο είναι πολύ λιτός. Θεωρώ ότι είναι ίσως ο τελευταίος αναγεννησιακός αρχιτέκτονας. Εχει μέσα στην σκέψη και στον σχεδιασμό του τον άνθρωπο. Θα δείτε πως χρησιμοποιεί ελάχιστα υλικά στο έργο, σχεδόν μόνο μπετόν και γυαλί».
Και ναι, ήταν και αυτός ένας γρίφος που έβαλε ο Πιάνο στους κατασκευαστές. Μια ακόμα οριακή προδιαγραφή. «Όλα τα κτίρια που είναι από μπετόν βάφονται με μπετόχρωμα γιατί είναι αδύνατο να βγουν ομοιόχρωμα από το καλούπι. Ο Πιάνο απαγόρευσε το μπετόχρωμα. Για να καταλάβετε, όταν ξεκινήσαμε να ρίχνουμε τις πρώτες κολόνες, κατεδαφίσαμε τουλάχιστον δώδεκα μεγάλες! Διότι δεν μπορούσαμε να πετύχουμε την ομοιοχρωμία που θέλαμε. Φέραμε όλους τους εν Ελλάδι παροικούντες ειδικούς και είχαν τρελαθεί και αυτοί μαζί μας. Τελικά ο γρίφος λύθηκε. Βρήκαμε κάποια στιγμή ότι τα καινούρια καλούπια είχαν ένα λάδι μέσα και δημιουργούσε μικρές φουσκάλες σε αντίδραση με τον ήλιο.»
Υπήρξαν βέβαια και σπαζοκεφαλιές που δεν είχαν σχέση μόνο με τον οριακό σχεδιασμό. Ο μεγαλύτερος ήταν το ίδιο το χώμα… Όταν έφυγε ο Ιππόδρομος από την περιοχή, θάφτηκαν εκεί μπάζα οικοδομών (και ανάμεσά τους πολλά σκουπίδια που συνηθίζουν στις γειτονιές να πετούν στους κάδους των οικοδομών). Όλα αυτά, από πάνω σκεπάστηκαν με χώμα. Όταν μπήκε μια πρώτη ομάδα εργολάβων για να κάνει έλεγχο στο χώμα για πιθανά αρχαία η έκπληξη ήταν μεγάλη.
Θυμάται ο κ. Μαραβέλιας: «Μπήκαμε μέσα νωρίτερα για να ψάξουμε αν υπάρχουν αρχαία, κάτι που συμβαίνει συνεχώς στην Ελλάδα. Ας μην ξεχνάμε την περίπτωση του Μουσείου της Ακρόπολης που βρέθηκε μια ολόκληρη αρχαία πόλη από κάτω. Εκει διαπιστώσαμε πως δεν υπάρχουν αρχαία στην περιοχή των κτιρίων και έτσι δεν χρειάστηκε να γυρίσουμε πίσω δυο ή τρία χρόνια. Βρήκαμε όμως αυτή την τεράστια έκταση σκουπιδιών που μας έβαλε σε έναν προβληματισμό: Θα έπρεπε να πετάξουμε τελείως αυτά τα χώματα και να φέρουμε νέα, ή να κοσκινίσουμε το χώμα όπως κοσκίνιζαν οι γιαγιάδες μας… Μετά από πολλή σκέψη και ζόρι θα έλεγα, είπαμε να τα κοσκινίσουμε. Ηταν αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες κυβικά. Υπολογίσαμε ότι η περιβαλλοντική επιβάρυνση θα ήταν τεράστια αν έπρεπε αυτό το χώμα να φύγει με αυτοκίνητα, να διασχίσει τη μισή Αθήνα για να πάει σε χωματερές και στη συνέχεια να φέρουμε αντίστοιχη ποσότητα χώματος. Επί μήνες κοσκινίζαμε, μέχρι και την τελική τοποθέτηση της εργολαβίας».
Η δημιουργία ενός νέου σύμπαντος
Μέσα στο πρώτο εξάμηνο του 2016 τα συνεργεία θα αποχωρήσουν από το χώρο. Εχουν περάσει λιγότερα από τέσσερα χρόνια από τα τέλη Σεπτέμβρη του 2012 που άρχισαν οι εργασίες και σήμερα είναι πολλοί οι εργάτες που λένε πως θα αφηγούνται με υπερηφάνεια στα παιδιά και στα εγγόνια τους πως ήταν μέρος αυτού του μεγάλου έργου. Αραγε νιώθουν μελαγχολία για τον αποχωρισμό; «Να πω την αλήθεια θα είναι μεγάλη η ανακούφιση από το αίσιο τέλος. Θα έχω αγωνία, όμως άλλου τύπου», λέει ο Θεόδωρος Μαραβέλιας που παρακολουθεί το έργο από την πρώτη μέρα, από το 2006 που ξεκίνησε η διαδικασία επιλογής του αρχιτέκτονα μέχρι σήμερα.
«Αγωνία υπάρχει για το τι θα γίνει με το έργο από εδώ και πέρα. Δεν μπορώ να έχω εμπλοκή στο μέλλον του, αλλά με νοιάζει το πώς θα περπατήσει με το που θα περάσει στην ελληνική πολιτεία, στην κοινωνία. Είναι ένα έργο που έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει πολλαπλά αποτελέσματα ως πολιτισμική υποδομή. Πάντα πίστευα ότι είναι μοναδική στον κόσμο η συνέργεια που δημιουργείται μεταξύ Βιβλιοθήκης και Λυρικής. Μεταξύ Γνώσης και Πολιτισμού. Είναι δυο σύμπαντα σχεδόν ατέρμονα, των οποίων η συνέργεια και η γειτνίαση παράγουν ένα τρίτο σύμπαν που θα δώσει διαφορετικού τύπου γεγονότα. Θα δημιουργηθεί ένας νέος κοινός τόπος». Όπως σημειώνει η κυρία Βλαβιανού δεν είναι τυχαίο ότι ο Πιάνο επέλεξε τελικά να μην σχεδιάσει δύο κτίρια, αλλά ένα, ενώνοντας τα με την αγορά, με αυτόν τον χώρο συνάντησης και συνδιαλλαγής.
Ο Πιάνο «τσάκισε» το κτίριο
Και η συγκίνηση; Η συγκίνηση είναι εκεί, διαρκής, μπολιασμένη από το όραμα του ταπεινού και δοξαστικού του ανθρώπου Ρέντσο Πιάνο. «Βλέπαμε πως το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος γίνεται ένας μητροπολιτικός πόλος. Ένα πράσινο τοπόσημο. Με συγκίνησε σε μεγάλο βαθμό ότι με αυτό το έργο ο Πιάνο έκανε μια ρητορική αρχιτεκτονική δήλωση, ένα σχέδιο που δεν το συναντάς. Οι αρχιτέκτονες είναι συνήθως αυτοαναφορικά άτομα, θέλουν να φτιάχνουν κτίρια μέσω των οποίων να προβάλλονται οι ίδιοι. Ο Πιάνο το “τσάκισε” το κτίριο, έβαλε όλο το πάρκο πάνω από το οικοδόμημα. Το πάρκο έγινε η κορωνίδα και το κτίριο εξαφανίστηκε. Εχει μόνο μια όψη, τη μεσημβρινή», παρατηρεί ο κ. Μαραβέλιας.
Και είναι ακριβώς έτσι. Είσαι πάνω στο πάρκο, κοιτάς τη θάλασσα, ή την Ακρόπολη και κάτω βλέπεις τη Λυρική να αγκαλιάζεται με τη Βιβλιοθήκη, ενωμένες με την αγορά. «Στον επισκέπτη μένει η αίσθηση του τεράστιου πάρκου που αγκαλιάζει τα κτίρια και βέβαια μπορεί κανείς να δει τις δυνατότητες που δίνει για να εξελιχθεί σε ένα ολόκληρο διαφορετικό σύμπαν πρωτόγνωρων δραστηριοτήτων», λέει η κ. Βλαβιανού.
Ο Ρέντσο Πιάνο ήθελε όταν ένα παιδί 4-5 ετών κάθεται στην αγορά, να μπορεί να διακρίνει πως αριστερά του είναι η Οπερα και δεξιά η Βιβλιοθήκη. Για να το πετύχει αυτό έκανε γυάλινη όλη την επιφάνεια των κτιρίων στη μεσημβρινή όψη, ώστε να είναι εξωστρεφές το εσωτερικό του κτιρίου. Κοιτάς τη βιβλιοθήκη και βλέπεις τον λεγόμενο πύργο των βιβλίων που φθάνει σε ύψος 18 μέτρα. Το ίδιο και στη Λυρική βρίσκεσαι στο φουαγέ και βλέπεις τους εξώστες μέχρι πάνω, σε ύψος που φθάνει τα 27 μέτρα. Κατασκευές καθόλου φαραωνικές αφού έχουν κομψότητα.
Οσο για το Κέντρο Επισκεπτών στην Εσπλανάδα, αυτό που έγινε η γέφυρα επαφής των πολιτών με το έργο, τον Φεβρουάριο θα αρχίσει να αποδομείται –δεν θέλουν να πουν τη λέξη κατεδάφιση στο Ιδρυμα. Το κοινό θα μπορεί πλέον να παρακολουθεί τα δωρεάν προγράμματα σε ειδικό κτίριο μέσα στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος.
Ο απογαλακτισμός άρχισε
«Νιώθεις δέος κοιτάζοντας τον πύργο των 18 μέτρων που είναι γεμάτος βιβλία. Όμως ταυτόχρονα στο ισόγειο θα διαμορφωθεί το πιο ζωντανό μέρος της βιβλιοθήκης», επισημαίνει η κυρία Βλαβιανού. «Τα εκπαιδευτικά προγράμματα καθώς και δράσεις θα πραγματοποιηθούν εκεί. Θα ακούς παιδιά να παίζουν, να τρέχουν. Δεν θα ισχύει το “μην ακουμπάτε”. Θα είναι επιβλητικό αλλά θα έχει και έντονη ζωντάνια.»
Εξαιρετική σημασία έχει το φυσικό φως που θα διαχέεται στους χώρους, με αποτέλεσμα να έχει το περιβάλλον διαμπερότητα και ελαφρότητα, όπως θέλει ο Πιάνο για την αντιληπτική πρόσληψη του έργου του. Στοιχεία που θα απολαύσουν για πρώτη φορά οι πολίτες τον Ιούνιο του 2016, όταν το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος ανοίξει ξανά για το κοινό. Όταν τον Ιούνιο του 2015 άνοιξε για πρώτη φορά το πάρκο, οι άνθρωποι του Ιδρύματος περίμεναν να το επισκεφτούν την πρώτη μέρα 500 το πολύ 600 άτομα. Και έφτασαν περίπου 6.000 άτομα! Τις επόμενες μέρες, περί τα 40.000 επισκέφτηκαν τον χώρο, έζησαν σε αυτόν, χωρίς να προκαλέσουν την παραμικρή φθορά.
Η προσδοκία του κοινού μεγάλωσε. Και τώρα το Ιδρυμα μπαίνει στη διαδικασία του απογαλακτισμού, όπως λέει η Λένια Βλαβιανού. Η ίδια το βράδυ της 29ης Ιουνίου του 2011, τότε που καιγόταν η Αθήνα, ανέβηκε με κομμένη την ανάσα στη σκηνή για να παρουσιάσει στους χιλιάδες επισκέπτες που έφταναν από παντού, τον πρόεδρο του Ιδρύματος Ανδρέα Δρακόπουλο και τον Ρέντσο Πιάνο που μίλησαν για το όραμα και το έργο. «Από τον Ιούνιο του 2011 ως τον Ιούνιο του 2015 η διαδρομή ήταν υπέροχη. Τώρα αρχίζει ο απογαλακτισμός. Ξέρουμε ότι η όποια εμπλοκή μας τελειώνει. Μπορεί να είναι μια κλασική ψυχολογική προετοιμασία. Μπορεί όμως να είναι και η λαχτάρα μας να δούμε το έργο να τρέχει. Eμείς σταδιακά απομακρυνόμαστε, τώρα θα πάρουν το τιμόνι οι φορείς και οι άνθρωποι που θα του δώσουν ζωή.» Τώρα είναι η ώρα της πολιτείας και κυρίως των πολιτών.