Πώς μπορείς να δεις την τέχνη έξω από την εποχή της; Αυτό το προαιώνιο ερώτημα επανήλθε στην επικαιρότητα μετά την απόφαση της πλατφόρμας HBO Max να αποσύρει τη θρυλική ταινία «Οσα παίρνει ο Ανεμος», εν μέσω διαδηλώσεων του κινήματος διαμαρτυρίας κατά του ρατσισμού και της αστυνομικής βίας εναντίον των μαύρων στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Το 1939 η ταινία του Ντέιβιντ Ο’Σέλζνικ, σε σκηνοθεσία Βίκτορ Φλέμινγκ και με τους Κλαρκ Γκέιμπλ και Βίβιαν Λι στους πρωταγωνιστικούς ρόλους, έγινε δεκτή ως ένα καλλιτεχνικό αλλά και τεχνικό αριστούργημα. Πήρε οκτώ Οσκαρ και άλλα δύο τιμητικά, ενώ ήταν υποψήφια για 14. Το Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου έχει κατατάξει το φιλμ στην έκτη θέση του καταλόγου με τις 100 σημαντικότερες ταινίες όλων των εποχών.
Ομως το πρίσμα έχει αλλάξει, καθώς την τελευταία δεκαετία οι ΗΠΑ βυθίζονται όλο και πιο πολύ και πιο βασανιστικά στη βία και στον ρατσισμό –ο φόνος του Τζορτζ Φλόιντ απλώς αποκάλυψε το καρκίνωμα. Και τώρα η εμβληματική ταινία δεν θεωρείται τόσο ένα ρομαντικό έπος ανάμεσα στον Ρετ –«ειλικρινά, αγαπητή μου, δεν δίνω δεκάρα»–Μπάτλερ και την Σκάρλετ –«Αύριο, θα είναι μια καινούργια μέρα»– Ο’ Χάρα, όσο ένα φιλμ που λειτουργεί εμφανώς ως ένας απολογητής των Νοτίων και της δουλείας, παρά την κατάργησή της στις ΗΠΑ εδώ και 150 χρόνια.
Το «Οσα παίρνει ο άνεμος» κατηγορείται ότι εξωραΐζει μια από τις πιο σκοτεινές περιόδους της αμερικανικής Ιστορίας, παρουσιάζοντας μία ρομαντική όψη του Νότου και μία πολύ καλλωπισμένη πλευρά της δουλείας, με το υπηρετικό προσωπικό ικανοποιημένο από τη μοίρα του και εργαζόμενο υπό τους συνήθεις όρους εκείνης της περιόδου.
Η ταινία αποτελεί τελευταία μια ιδεολογική πλατφόρμα οργανωμένων κινημάτων στις πολιτείες που ανήκαν στην Συνομοσπονδία κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου (1861-65), που προσπαθούν να δώσουν στον αμερικανικό Νότο εκείνης της εποχής μία εμφανίσιμη εικόνα και όχι αυτή ενός τεράστιου σκλαβοπάζαρου.
Βασικό σημείο, η ιδεολογία της «Lost Cause» (Χαμένη Υπόθεση) που υποστηρίζει ότι οι πολιτείες του Νότου πολέμησαν τότε για την πολιτική τους ανεξαρτησία από τον βιομηχανικό και συγκεντρωτικό Βορρά, και όχι για την διατήρηση της δουλείας, πράγμα που αντιβαίνει στην ιστορική αλήθεια.
«Το “Οσα παίρνει ο Ανεμος” είναι το προϊόν μιας εποχής και απηχεί φυλετικές προκαταλήψεις που ήταν κοινός τόπος στην αμερικανική κοινωνία. Ηταν λάθος τότε και είναι λάθος σήμερα», σχολίασε εκπρόσωπος της HBO Max για να εξηγήσει την απόφαση για την απόσυρση από την πλατφόρμα της θρυλικής ταινίας. Για την εταιρεία, η διατήρηση της ταινίας στον κατάλογό της, «χωρίς εξήγηση ή καταγγελία αυτού του δεδομένου θα ήταν ανεύθυνη». O ίδιος, μετά τις πρώτες αντιδράσεις, σημείωσε ότι η ταινία θα επιστρέψει στην πλατφόρμα συνοδευόμενη από συζητήσεις για το ιστορικό πλαίσιο και καταδίκη των ρατσιστικών της διακρίσεων, χωρίς όμως να υπάρξουν αλλαγές στο διάρκειας σχεδόν τεσσάρων ωρών περιεχόμενό της. Το να λογοκριθεί θα ήταν σαν να «αρνείται ότι ο ρατσισμός υπήρξε ποτέ στο ένοχο παρελθόν της Αμερικής. Για να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε ένα ισότιμο, δίκαιο μέλλον, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε και να παραδεχθούμε την Ιστορία», είπε.
Αλλά το ερώτημα παραμένει: πώς μπορείς να δεις και να κρίνεις το «Οσα παίρνει ο άνεμος» υπό το πρίσμα μιας άλλης εποχής; Εχουν περάσει 80 χρόνια από τότε που προβλήθηκε, έχουν μεσολαβήσει ένας Παγκόσμιος Πόλεμος, ένα κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα των Αφροαμερικανών στις ΗΠΑ, η κατάργηση του Απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, η επανάσταση του Internet, μεταξύ πολλών άλλων.
Ο τρόπος που θα το δεις και θα το κρίνεις είναι στο ιστορικό του πλαίσιο.
Το 1939, το φιλμ το είδαν άνθρωποι που είχαν ζήσει ως παιδιά τον Εμφύλιο. Υπάρχει μάλιστα μια ιστορία που συνοδεύει τη μυθολογία της ταινίας. Οταν ένας ηλικιωμένος από την Τζόρτζια είδε τη σκηνή με τους αμέτρητους τραυματίες στρατιώτες του Νότου –υπολογίζεται ότι στο φιλμ χρησιμοποιήθηκαν 2.500 κομπάρσοι– αναφώνησε: «Αν είχαμε τόσους στρατιώτες, δεν θα είχαν νικήσει ποτέ οι Βόρειοι».
Το 1939, οι ΗΠΑ ήταν ακόμα μια χώρα που οι φυλετικοί διαχωρισμοί ήταν κυρίαρχοι. Η Χάτι ΜακΝτάνιελ έγινε η πρώτη Αφροαμερικανή που τιμήθηκε με Οσκαρ (β’ γυναικείου ρόλου, για την ερμηνεία της ως «Μάμι», ως υπηρέτρια της Σκάρλετ Ο’ Χάρα) αλλά στην αίθουσα της τελετής απονομής των Οσκαρ την έβαλαν σε ειδικό τραπέζι μόνο για μαύρους. Συνολικά έπαιξε σε 300 ταινίες, αλλά στους τίτλους την ανέφεραν μόνο στα 83.
Το 1939, το Χόλιγουντ είχε άλλους κώδικες. Αλλά και ποιος δεν είχε; Ο ρατσισμός είναι κυρίαρχος στην προπολεμική αλλά και μεταπολεμική φιλμογραφία, στην κλασική και όχι μόνο λογοτεχνία, ακόμα και σε δημοφιλή ελληνικά τραγούδια της δεκαετίας του ’60.
Υπάρχει πάντως μια ζώσα σύνδεση με την εποχή του «Οσα παίρνει ο άνεμος». Η Ολίβια ντε Χάβιλαντ, η εξαδέλφη της Σκάρλετ, ζει ακόμα…