Με ένα μεγάλο ειδικό αφιέρωμα στον Πάμπλο Πικάσο (1881–1973) και στον Ελ Γκρέκο-Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (1541–1614), το Μουσείο Τέχνης της Βασιλείας στην Ελβετία φωτίζει τον διάλογο ενός κορυφαίου καλλιτέχνη του 20ου αιώνα με έναν από τους μεγαλύτερους δασκάλους του 16ου αιώνα.
Στην έκθεση με τίτλο «Picasso-El Greco», που θα διαρκέσει μέχρι τις 25 Σεπτεμβρίου, το ελβετικό μουσείο συγκέντρωσε γύρω από έναν πυρήνα έργων του Πικάσο από τη δική του συλλογή, αριστουργήματα και των δύο καλλιτεχνών -δάνεια κύρους από όλο τον κόσμο- και τα παρουσιάζει αντιπαραβάλλοντάς τα σε περίπου σαράντα ζεύγη. Και προσκαλεί τους επισκέπτες να παρακολουθήσουν την πορεία ενός από τους πιο συναρπαστικούς διαλόγους στην ιστορία της τέχνης και να εξερευνήσουν τη βαθιά αλλά αντιφατική σχέση της σύγχρονης τέχνης με το ιστορικό παρελθόν.
Η γοητεία, που ασκούσε στον Πικάσο ο αντισυμβατικός για την εποχή του Ελ Γκρέκο, ήταν ανέκαθεν γνωστή. Κάθε φορά που βρισκόταν στη Μαδρίτη, ο νεαρός ισπανός ζωγράφος επισκεπτόταν το Μουσείο του Πράδο και φιλοτεχνούσε πολλά σκίτσα στο ίδιο στυλ, γοητευμένος ιδιαίτερα από τα πορτρέτα του παλιού δασκάλου. Ηρθε όμως η ώρα να αναγνωριστεί το πολύ μεγαλύτερο βάθος της επιρροής του Ελ Γκρέκο στην τέχνη του Πικάσο.
Στο επίκεντρο της νέας έκθεσης, γράφει στην Wall Street Journal ο Μάικλ ΦιτζΤζέραλντ, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο κολέγιο Τρίνιτι του πανεπιστημίου του Χάρτφορντ, στο Κονέκτικατ, βρίσκεται η δέσμευση της επιμελήτριας της έκθεσης να βοηθήσει το κοινό να επαναπροσδιορίσει τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον Κυβισμό, υποστηρίζοντας ότι το πιο καινοτόμο καλλιτεχνικό κίνημα του 20ου αιώνα δεν απορρίπτει την τέχνη του παρελθόντος, αλλά αντίθετα εξαρτάται βαθιά από τα επιτεύγματα του Ελ Γκρέκο.
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, γνωστός ως Ελ Γκρέκο (Ο Ελληνας), γεννήθηκε την 1η Οκτωβρίου 1541, στο Ηράκλειο της Κρήτης (τμήμα τότε της ενετικής επικράτειας) όπου εκπαιδεύτηκε αρχικά στην ύστερη ρωμαϊκή παράδοση της βυζαντινής αγιογραφίας πριν μετακομίσει στην Βενετία, όπου φαίνεται ότι ασπάστηκε τον Καθολικισμό, ώστε να μπορεί να εργαστεί χωρίς να έχει προβλήματα με την Ιερά Εξέταση. Εκεί επηρεάστηκε βαθιά από τους μεγάλους δασκάλους της ιταλικής Τέχνης, όπως ο Τιτσιάνο, του οποίου υπήρξε μαθητής, υιοθετώντας στοιχεία από τον μανιερισμό της Αναγέννησης. Το 1577 (δύο χρόνια πριν είχε ξεσπάσει στη Ρώμη επιδημία πανώλης) ο Ελ Γκρέκο μαζί με άλλους καλλιτέχνες κατέφυγε στη Μαδρίτη και έναν χρόνο αργότερα εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Τολέδο, όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του και ολοκλήρωσε ορισμένα από τα πιο γνωστά έργα του.
Ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας, ο Ελ Γκρέκο θεωρείται πλέον ένας από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της Χρυσής Εποχής της Ισπανίας με δεσπόζουσα θέση ανάμεσα στους μείζονες καλλιτέχνες όλων των εποχών, και πρόδρομος της μοντέρνας τέχνης. Συνδυάζοντας την οπτική των βυζαντινών εικόνων με τη ρευστή πινελιά της βενετσιάνικης ζωγραφικής και τις υπερβολικές αναλογίες μανιεριστικών τεχνοτροπιών, η τέχνη του Ελ Γκρέκο ήταν ένα περίπλοκο υβρίδιο παρελθόντος και παρόντος, Ανατολής και Δύσης. Μετά το θάνατό του, όμως, η φήμη του σκιάστηκε από την παλέτα του πιο νατουλαριστή και επηρεασμένου από το φλαμανδικό μπαρόκ Ντιέγκο Βελάσκεθ· και μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό ξεχασμένος.
Η αναβίωσή του σηματοδοτεί όχι μόνο την ανανέωση της φήμης του, αλλά και την είσοδο του Πικάσο στην ιστορία της πρωτοπορίας ως μαθητή της αντισυμβατικής τέχνης του Ελ Γκρέκο. Με τα πρώιμα σκίτσα του και τον μικρό πίνακα, «Portrait of an unknown man, after El Greco» (περίπου του 1899, εμπνευσμένο από τον πίνακα «Old Gentleman» του Ελ Γκρέκο) ο νεαρός καλλιτέχνης εξερευνά την αντινατουραλιστική παραμόρφωση και επιμήκυνση του ανθρώπινου σώματος μέσω των οποίων ο παλιός δάσκαλος επιτυγχάνει συναισθηματικά εκφραστικά εφέ.
Στρεφόμενος στον Ελ Γκρέκο, ο Πικάσο απορρίπτει τα κυρίαρχα πρότυπα του ακαδημαϊκού ρεαλισμού ωθώντας τον πατέρα του, καθηγητή ζωγραφικής Χοσέ Ρουίθ ι Μπλάσκο, να τον προειδοποιήσει ότι «παίρνει λάθος δρόμο». Οπως θυμάται ένας από τους φίλους του Πικάσο, αυτό συνέβη «το 1897, όταν ο Ελ Γκρέκο θεωρούνταν απειλή». Το παράδειγμα του Ελ Γκρέκο, ωστόσο, απελευθέρωσε τη φαντασία του νεαρού καλλιτέχνη δίνοντάς του την αυτοπεποίθηση να δημιουργήσει την ενδοσκοπική τέχνη των περιόδων του Μπλε και Ροζ.
Περιδιαβαίνοντας στις αίθουσες του Μουσείου Τέχνης της Βασιλείας, οι επισκέπτες βιώνουν τον τρόπο με τον οποίο ο Πικάσο βυθίστηκε στην τέχνη του Ελ Γκρέκο μέσα από ζεύγη έργων, που επιλέχθηκαν με μαεστρία από την επικεφαλής επιμελήτρια της έκθεσης, Κάρμεν Χιμένεθ, η οποία με τη μακρά καριέρα της ως διοργανώτρια εκθέσεων και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού έχει συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στην κατανόηση της τέχνης του Πικάσο.
Περίπου 40 ζεύγη εκθεμάτων αντιπαραθέτουν πίνακες των δύο ζωγράφων προτείνοντας στους θεατές μια νέα ανάγνωση των έργων του Πικάσο, προκειμένου να μπορέσουν να εκτιμήσουν πώς ο Πικάσο δανείστηκε και μεταμόρφωσε τις τεχνικές του Ελ Γκρέκο. Και να διαπιστώσουν ότι ο διάλογός του με τα έργα του δασκάλου του, δεν ήταν απλά εντονότερος από όσο είχε υποτεθεί μέχρι τώρα αλλά και αναγνωρίσιμος σε όλες τις περιόδους του Πικάσο. Κρίσιμο, ωστόσο, είναι το πρώιμο έργο «Evocation (The Burial of Casagemas)» («Ανάμνηση: Η ταφή του Κασαχέμας», 1901), το οποίο ο Πικάσο δημιούργησε μετά την αυτοκτονία του στενού φίλου του και επίσης ζωγράφου Κάρλος Κασαχέμας, άμεσα εμπνευσμένο από τις θρησκευτικές εικόνες, που καθόρισαν τη φήμη του Ελ Γκρέκο.
Η «Προσκύνηση του Ονόματος του Ιησού» («The Adoration of the Name of Jesus», περίπου 1577-79), που εκτίθεται στο ελβετικό μουσείο, παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Ελ Γκρέκο: μια απόκοσμη γαλάζια τονικότητα και μια διαίρεση της σύνθεσης μεταξύ της γήινης πραγματικότητας στο κατώτερο τμήμα και της πνευματικότητας στο ανώτερο. Ο Πικάσο υιοθέτησε μεν αυτά τα στιλιστικά χαρακτηριστικά στην «Ανάμνηση», αλλά απέρριψε κατάφωρα τη θρησκευτικότητα του Ελ Γκρέκο, αντικαθιστώντας τους πιστούς αγγέλους στο πάνω μέρος του δικού του πίνακα με γυμνές πόρνες για να αφηγηθεί την άτυχη ιστορία, που οδήγησε στον θάνατο του φίλου του.
Επίσης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το σπασμένο, ρηχό σκηνικό και τα παραμορφωμένα σώματα των κυβιστικών «Δεσποινίδων της Αβινιόν» («Les Demoiselles d’Avignon», 1907) του Πικάσο οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στους δραστικά μεταμορφωμένους χώρους του Ελ Γκρέκο. Παρόλο που αυτός ο πίνακας ορόσημο δεν μπορούσε να ταξιδέψει στη Βασιλεία, αντιπροσωπεύεται καλά από δύο μελέτες που υπάρχουν στη συλλογή του ελβετικού μουσείου, η μία εκ των οποίων είναι ένα σπάνιο δώρο του Πικάσο που συμπληρώνει τη μεγάλη συλλογή κυβιστικής τέχνης του μουσείου.
Εκτός από την εμμονή του Πικάσο με τον Ελ Γκρέκο στις αρχές της καριέρας του, γνωρίζουμε ότι και το τελευταίο του έργο είναι «στοιχειωμένο» από τον παλιό δάσκαλο. Η έκθεση περιλαμβάνει τον «Σωματοφύλακα» («The Musketeer», 1967) ένα από τα πιο σημαντικά αφιερώματα του Πικάσο στους ζωγράφους, που τον έχουν εμπνεύσει. Στο πίσω μέρος αυτής της πρόχειρης απόδοσης ενός άνδρα με φορεσιά του 17ου αιώνα, ο Πικάσο καταγράφει ρητά το χρέος του σε τρεις προγόνους του με την επιγραφή «Domenico Theotocopulos van Rijn da Silva», συντομογραφία για τους Ελ Γκρέκο, Ρέμπραντ και Βελάσκεθ.
Το κεντρικό επιχείρημα της έκθεσης, ωστόσο, είναι η έμφαση των επιμελητών στη σημασία του Ελ Γκρέκο για τον Κυβισμό του Πικάσο, τονίζει ο Μάικλ Φιτζ Τζέραλντ στο άρθρο του στην εφημερίδα The Wall Street Journal. Αλλάζοντας τη χρονολογική σειρά, η έκθεση κρατάει αυτή την περίοδο του Κυβισμού για το τέλος σε μια μεγαλοπρεπή αίθουσα, στην οποία παρουσιάζονται εναλλασσόμενα μια σειρά από έργα των δύο καλλιτεχνών. Ο «Αγιος Βαρθολομαίος» (περ. 1610-14) του Ελ Γκρέκο κρέμεται δίπλα στο «Ανδρα με κλαρινέτο» (1911-12) του Πικάσο σε μια αντιπαράθεση που είναι πιθανό να προβληματίσει τους επισκέπτες, αλλά οι επιμελητές ελπίζουν ότι θα τους κάνει να ξανασκεφτούν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται το κίνημα του Κυβισμού διακρίνοντας τις ρίζες του στους πίνακες του Ελ Γκρέκο.
Οπτικά, πολλά από αυτά τα ζεύγη έργων είναι συναρπαστικά, γράφει ο ΦιτζΤζέραλντ. Τα αυστηρά, σχεδόν μονόχρωμα πορτρέτα αγίων του Ελ Γκρέκο, των οποίων οι κυματιστοί χιτώνες καλύπτουν τα σώματά τους και την αντίληψη του βάθους του χώρου, κρέμονται αρμονικά πλάι σε πίνακες του Πικάσο της περιόδου 1910-1912. Παρά το χάσμα τριών αιώνων, που τους χωρίζει, ο Ελ Γκρέκο φαίνεται να προσφέρει ένα προηγούμενο για την μετακίνηση του Πικάσο από τον Νατουραλισμό στον ασταθή, γεμάτο σκιές κόσμο του Κυβισμού.
Η διακεκριμένη επιμελήτρια της έκθεσης Κάρμεν Χιμένεθ δηλώνει με ειλικρίνεια ότι δεν υπάρχει τεκμηριωμένη απόδειξη ότι με το κυβιστικό έργο του ο Πικάσο συνομιλούσε με τον Ελ Γκρέκο. Ωστόσο, αργότερα στη ζωή του ο μεγάλος ισπανός ζωγράφος περιέγραψε τον Κυβισμό ως καλλιτεχνικό κίνημα «ισπανικής καταγωγής» καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι ο Ελ Γκρέκο ήταν μεν «Βενετός ζωγράφος, αλλά κυβιστής στην σύνθεση». Αυτές οι δικές του υποδείξεις, ήταν που της έδωσαν την ευκαιρία να υποστηρίξει την άποψή της προβάλλοντας έργα των δύο ζωγράφων, τα οποία κατά τη γνώμη της την τεκμηριώνουν.