Το τραύμα για την ελληνική Ιστορία ήταν τόσο βαθύ ώστε να μην ασχοληθούν μαζί του μόνο οι ιστορικοί, αλλά και οι λογοτέχνες. Η τραγωδία, η μνήμη, οι αγνοούμενοι, το χάσμα ανάμεσα σε γείτονες αναβιώνουν σε ορισμένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα και διηγήματα που γράφτηκαν για την πληγή του 1974
Βετεράνοι στην Κύπρο, 30 χρόνια μετά
Συνδυάζοντας τα ιστορικά γεγονότα με τη μυθοπλασία ο Βασίλης Γκουρογιάννης καταβυθίζεται στο κυπριακό τραύμα του 1974 με μια ευφάνταστη αφορμή στο μυθιστόρημα «Κόκκινο στην Πράσινη Γραμμή»: την επίσκεψη στα Κατεχόμενα μιας ομάδας παλαίμαχων της ΕΛΔΥΚ (Ελληνική Δύναμη Κύπρου), 30 χρόνια μετά τα γεγονότα και λίγο μετά το άνοιγμα των οδοφραγμάτων. Όλοι τους θέλουν να συμμετάσχουν σε ιστορικό συνέδριο σχετικά με την εισβολή, ύστερα από τη διαμάχη στην Ελλάδα γύρω από το βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού. Επικεφαλής της ομάδας και κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος είναι ένας γνωστός από την τηλεόραση ποινικολόγος, πρόεδρος πλέον του συλλόγου βετεράνων οι οποίοι έχουν απαξιωθεί σαν προδότες (διόλου τυχαία το τολμηρό και σημαντικό βιβλίο δέχθηκε την επίθεση από ακροδεξιούς κύκλους ακριβώς λόγω της απεικόνισης των παλαιμάχων).
Βασίλης Γκουρογιάννης, «Κόκκινο στην Πράσινη Γραμμή», εκδ. Μεταίχμιο, 2021
Μπροστά στο σπίτι που χάθηκε
«Όταν είχε πρωτοπάει στο χωριό του, στάθηκε μπροστά στο σπίτι του και σιώπησε εντελώς. Τι να ‘λεγε δηλαδή στη γυναίκα του; Αυτό εκεί, πίσω απ’ το παράθυρο, ήταν το δωμάτιό του; Μα, αν έλεγε ήταν, θα αποδεχόταν πως έπαψε να είναι, οπότε θα ‘μπαινε και το ερώτημα τι γύρευε αυτός εκεί. Από την άλλη, αφού το σπίτι εξακολουθούσε να είναι δικό του, πώς γινόταν να μην μπορεί ν’ ανοίξει την πόρτα και να μπει; Έτσι απλά, όπως κάθε άνθρωπος μπαίνει στο σπίτι του».
Σαράντα χρόνια μετά την τουρκική εισβολή, ο Στέφανος, κεντρικός ήρωας στους «Επιβάτες φορτηγών» του Κώστα Λυμπουρή, βρίσκεται έξω από το σπίτι του που το κατέχουν άλλοι. Ένας άνθρωπος που βίωσε την ιστορία, βρίσκεται αντιμέτωπος με τη ζωντανή μνήμη, βλέπει να ξαναζωντανεύουν τα παιδικά και νεανικά του χρόνια, το τραύμα του ’74 που τον σημάδεψε βαθιά. Και θυμάται τον παιδικό του φίλο, τον Πάνο, αγνοούμενο από τότε, ένα από τα χιλιάδες πρόσωπα της τραγωδίας. Ανάλογα συναισθήματα, σε άλλες δύο παράλληλες αφηγήσεις, βιώνουν ο γιατρός Κρίτων Μιχαηλίδης, λοκατζής το 1974, και ο καθηγητής Κρις Ιωακειμίδης, που επιστρέφει από τις ΗΠΑ.
Κώστας Λυμπουρής, «Επιβάτες φορτηγών», εκδόσεις Πάπυρος, 2017
Η φωνή μιας γυναίκας
«Η Αϊσέ πάει διακοπές» ήταν το σύνθημα για να ξεκινήσει η τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Είναι, όμως, και ο τίτλος της νουβέλας που έγραψε το 2014 η 49χρονη σήμερα Κύπρια συγγραφέας Κωνσταντία Σωτηρίου, με πρωταγωνίστρια μια Ελληνοκύπρια που είχε επιλέγει να ζήσει «απέναντι» με τον αρίφη της, σαν Τουρκοκύπρια. Κι εκεί πέφτει μπροστά στην απόβαση των τουρκικών στρατευμάτων. Ακολούθησαν οι «Φωνές από χώμα» και η «Πικρία χώρα», που όλα μαζί συνιστούν μια τριλογία για την περιπέτεια της Κύπρου, η οποία ξεκινάει μυθιστορηματικά από τη δεκαετία του 1960.
Κωνσταντίνα Σωτηρίου, «Η Αϊσέ πάει διακοπές», εκδόσεις Πατάκη, 2015
«Μια αποστολή χωρίς προετοιμασία»
Στο διήγημα «Ιωάννης Σίδερης» του Θανάση Βαλτινού –από τη συλλογή «Εθισμός στη νικοτίνη»- ο σημαντικός συγγραφέας χρησιμοποιεί τη μoρφή των ημερoλoγιακών καταγραφών για να αποτυπώσει την περιπέτεια τoυ ελληνισμoύ άνοιξε την πόρτα στα τoυρκικά στρατεύματα. Στο διήγημα o Iωάννης Σίδερης καταγράφει τις αναμνήσεις τoυ από την εκστρατεία της Κύπρoυ, όπου φαίνεται έλλειψη προετοιμασίας και συνοχής της ελληνικής πλευράς κατά τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. «Έχετε σωσίβια, έχετε αλεξίπτωτα; Ανθυπoλoχαγός Ηλιάκoς Θεμιστoκλής, σήμερα ταξίαρχoς: Όχι. […] Μια απoστoλή χωρίς πρoετoιμασία. Ούτε κάλυψη από αέρoς. Εύκoλα θύματα για εχθρική αερoπoρία».
Θανάσης Βαλτινός, «Εθισμός στη νικοτίνη», εκδ. Εστία, 2008
«Αισθήματα που δεν μπαίνουν σε συρματοπλέγματα»
«Ανεβαίνω στην ταράτσα της Δερύνειας. Τουρίστες που κοιτάζουν, με εισιτήριο, την «πόλη-φάντασμα». «Περάστε, κύριοι, να θαυμάσετε την ασώματον κεφαλήν!» Αγναντεύω στο βάθος την έρημη πολιτεία. Βάζω τα κιάλια. Αναγνωρίζω γειτονιές. Έτσι ν’ απλώσω το χέρι μου, θ’ αγγίξω τα μπαλκόνια της. Έτσι και κάνω ένα βήμα, θα βρεθώ στους δρόμους της και στα αισθήματα που δεν μπαίνουν σε συρματόπλεγμα. Και στα χρόνια της νιότης μου, που μου τα κλείσανε στην άλλη πλευρά». Το απόσπασμα προέρχεται από το μικρό διήγημα «Το συρματόπλεγμα του αίσχους» του Χριστόφορου Μηλιώνη, το οποίο περιέχεται στη συλλογή «Το μικρό είναι όμορφο» (1997). O συγγραφέας είχε εργαστεί ως φιλόλογος καθηγητής στο Γυμνάσιο Αρρένων της Αμμοχώστου το διάστημα 1960-1964 και επισκέφθηκε ξανά τη διχοτομημένη Κύπρο το 1995, είκοσι ένα χρόνια μετά την τουρκική εισβολή (1974), με την οποία η Τουρκία κατέλαβε και έκτοτε κατέχει το βόρειο τμήμα του νησιού. Καταγράφοντας τις εντυπώσεις από την τελευταία του επίσκεψη στην Κύπρο, ο συγγραφέας νιώθει ανάμεικτα συναισθήματα, οικειότητας αλλά και δυσφορίας προς το περιβάλλον, καθώς συγκρίνει τη σύγχρονη τουριστική ανάπτυξη του νησιού με τις ζωηρές αναμνήσεις του από το παρελθόν.
Χριστόφορος Μηλιώνης, «Το μικρό είναι όμορφο», εκδόσεις Κέδρος, 1997
34 ιστορίες για το τραύμα
Η μικρή φόρμα έχει τη δύναμη να εισχωρεί στις ρωγμές της Ιστορίας και να αναδεικνύει λεπτομέρειες και αποχρώσεις χωρίς τις οποίες η μεγάλη εικόνα θα ήταν ημιτελής. Και αυτό αποδεικνύει η συλλογή «Διηγήματα της εισβολής», που περιλαμβάνει 34 διηγήματα, γραμμένα στα 45 χρόνια της τουρκικής Κατοχής. Όλα χωράνε εδώ: οι νεκροί, οι αγνοούμενοι, ο Πενταδάκτυλος, τα συρματοπλέγματα. Ανάμεσα σε άλλα κείμενα ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει και την αλληγορία του σημαντικού ποιητή της Κύπρου Κυριάκου Χαραλαμπίδη «Το πληγωμένο κουνέλι», όπου ο Θεός κατεβαίνει στη γη με τη μορφή κουνελιού και τον βρίσκει μια σφαίρα τον Ιούλιο του 1974.
Συλλογικό, εκδόσεις Αίπεια, Σπίτι της Κύπρου και Πάπυρος, Αθήνα, 2018