Αλλοι τα απεχθάνονται και άλλοι τα φοβούνται, ενώ όλους μας ενοχλούν όταν τα βλέπουμε κοντά σε τρόφιμα ή σε σκουπίδια. Και είναι αλήθεια πως είναι ικανά να προκαλούν προβλήματα, όχι μόνο στους ανθρώπους, αλλά και σε οικοσυστήματα.
Εξίσου αλήθεια είναι, όμως, ότι τα μυρμήγκια αξίζουν τον σεβασμό και τον θαυμασμό μας. Είναι πάρα πολλά, πράγματι, και εξαιρετικά ανθεκτικά, γεγονός που εξηγεί γιατί αντιμετωπίζονται από πολλούς με αισθήματα δέους και η επιστημονική κοινότητα δεν σταματά να ασχολείται μαζί τους. Μάλιστα, το ενδιαφέρον για αυτά τα εκπληκτικά έντομα αυξήθηκε κατακόρυφα μετά τη δημοσίευση στην αμερικανική επιστημονική επιθεώρηση Proceedings of the National Academy of Sciences μιας εντυπωσιακής μελέτης επιστημόνων από τη Γερμανία και το Χονγκ Κονγκ.
Γιατί είναι εντυπωσιακή; Επειδή πρόκειται για μια τεράστια πλανητική απογραφή αυτών των (σχεδόν) πανταχού παρόντων εντόμων, που πραγματοποιήθηκε σε 1.300 τοποθεσίες ανά την υφήλιο. Το αποτέλεσμα είναι σχεδόν αδιανόητο: υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 20 τετράκις εκατ. μυρμήγκια, δηλαδή 20.000.000.000.000.000, το οποίο σημαίνει ότι για κάθε άνθρωπο υπάρχουν περί τα 2,5 εκατ. μυρμήγκια. Αυτός ο αστρονομικός συνολικός αριθμός μυρμηγκιών παγκοσμίως αντιστοιχεί σε μία συνολική βιομάζα 12 μεγατόνων. Η βιομάζα των μυρμηγκιών ξεπερνά εκείνη όλων των πουλιών και των άγριων θηλαστικών και είναι περίπου ίση με το 20% της βιομάζας της ανθρωπότητας.
Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι επιστήμονες βασίζουν την εκτίμησή τους σε προηγούμενες έρευνες που αφορούσαν μόνο τα εδαφόβια και τα δενδρόβια μυρμήγκια, αλλά όχι όσα ζουν στο υπέδαφος, καθώς επίσης ότι τα στατιστικά στοιχεία από την Αφρική και τη Βόρεια Ασία είναι σχετικά περιορισμένα, εκτιμάται πως τα μυρμήγκια όλου του κόσμου είναι ακόμη περισσότερα.
Δέος, λοιπόν, αλλά κυρίως θαυμασμός και ευγνωμοσύνη, καθώς «τα περισσότερα οικοσυστήματα θα κατέρρεαν χωρίς μυρμήγκια», επισημαίνει ο Πάτρικ Σουλτχάις, ένας από τους επικεφαλής επιστήμονες της έρευνας. «Ο θαυμασμός είναι κάτι το αταβιστικό, όπως ο φόβος. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει περάσει τουλάχιστον λίγα λεπτά της ζωής του παρακολουθώντας, μαγεμένος αυτά τα ακούραστα και αεικίνητα έντομα, την τέλεια και μυστηριώδη τάξη τους, τη δύναμη με την οποία κινούνται και μεταφέρουν σώματα μεγαλύτερα από τα δικά τους, κυρίως την αίσθηση μιας κοινής αποστολής που μεταδίδουν και που μας κάνει να συνειδητοποιούμε αμέσως γιατί είναι αήττητα», γράφει ο Τζανλούκα Μερκούρι της Corriere della Sera.
Τις σκέψεις του ιταλού δημοσιογράφου για τα μυρμήγκια εκφράζει με τον πλέον εύγλωττο τρόπο και ένας συνάδελφός του από τις ΗΠΑ, ο Φαρχάντ Μαντζού, αρθρογράφος των New York Times, ειδικός… όχι στα έντομα, αλλά στην τεχνολογία. «Αυτό που πάντα με παραπλανούσε με τα μυρμήγκια είναι ο τρόπος με τον οποίο οι ομοιότητές τους με την ανθρωπότητα –ζουν σε κοινωνίες, έχουν όλα δουλειές, υπόκεινται σε επίπονες καθημερινές μετακινήσεις για να εργαστούν– αντισταθμίζεται από το πόσο ακατανόητα διαφορετικά είναι. Μεγάλο μέρος της ζωής των μυρμηγκιών δεν έχει νόημα για εμάς: η ακραία ανιδιοτέλεια, η υπαγωγή του ατόμου στο σύνολο, η απουσία οποιασδήποτε ηγεσίας ή συντονισμού –η ζωή τους υπαγορεύεται από ένστικτα και αλγόριθμους, εκ των οποίων αναδύεται η συλλογική νοημοσύνη–, ο τρόπος με τον οποίο καθοδηγούνται και επικοινωνούν μέσω χημικών σημάτων, δημιουργώντας οδικές πινακίδες από φερομόνες και δίχως ποτέ να κολλάνε σε μποτιλιαρίσματα», γράφει.
Λαμβάνοντας υπόψη τα περισσότερα από 20 τετράκις εκατ. μυρμήγκια που υπάρχουν στον κόσμο, ο Φαρχάντ Μαντζού κατέληξε να στοχάζεται αυτά τα εξαιρετικά, κυριολεκτικά, έντομα με τρόπο σίγουρα ανατρεπτικό: «Ως κοινωνικό είδος, όχι απλώς εντυπωσιακά διαφορετικό από το δικό μας αλλά, από πολλές απόψεις, αναμφισβήτητα ανώτερο. Τα μυρμήγκια, συνεχίζω να σκέφτομαι, είναι ένα παράδειγμα προς μίμηση για την ανθρωπότητα. Κατά τη διάρκεια δεκάδων εκατομμυρίων ετών εξέλιξης, τα μυρμήγκια βρήκαν τον τρόπο να πληθαίνουν δίχως να εξαντλούν τον κόσμο γύρω τους. Στην πραγματικότητα, ισχύει ακριβώς το αντίθετο: επειδή παρέχουν τόσες πολλές σημαντικές λειτουργίες στα ενδιαιτήματά τους, είναι “τα πραγματάκια που κυβερνούν τον κόσμο”, όπως ο μεγάλος κοινωνιοβιολόγος και λάτρης των μυρμηγκιών Εντουαρντ Οσμπορν Γουίλσον έγραψε κάποτε για τα μυρμήγκια και άλλα ασπόνδυλα», εξηγεί.
Το ότι οι άνθρωποι τείνουμε να σκεφτόμαστε ότι το είδος μας είναι τρόπον τινά ξεχωριστό, είναι φυσιολογικό. Ωστόσο, με βάση πολλά αντικειμενικά κριτήρια, τα μυρμήγκια είναι πολύ πιο σημαντικά για τη ζωή στον πλανήτη από ότι οι άνθρωποι. «Ο Γουίλσον επεσήμανε ότι, εάν οι άνθρωποι εξαφανίζονταν, λίγα πράγματα στον κόσμο θα άλλαζαν προς το χειρότερο. Εάν εξαφανίζονταν τα μυρμήγκια και άλλα ασπόνδυλα, σχεδόν τα πάντα θα υπέφεραν. Τα μυρμήγκια αερίζουν το έδαφος, μεταφέρουν σπόρους και βοηθούν στην αποσύνθεση, τα αναχώματά τους χρησιμεύουν ως πυκνές θρεπτικές οάσεις που αποτελούν θεμέλιο για ένα ευρύ φάσμα ζωής», συνοψίζει ο δημοσιογράφος των New York Times.
Μπορεί οι άνθρωποι να είμαστε μεγαλύτεροι και εξυπνότεροι από τα μυρμήγκια και κατά τη διάρκεια των τελευταίων 300.000 χρόνων να κυριεύσαμε τον πλανήτη σε βαθμό πρωτόγνωρο στην ιστορία της ζωής, αλλά τα μυρμήγκια κυριαρχούν στη Γη εδώ και περίπου 140 εκατ. χρόνια, ενώ εφηύραν τις κύριες δραστηριότητες που τείνουμε να θεωρούμε αποκλειστικά ανθρώπινες.
«Τα μυρμήγκια καλλιεργούν εδώ και τουλάχιστον 60 εκατ. χρόνια. Οι κόπτες φύλλων, για παράδειγμα, συλλέγουν πρασινάδα, την οποία χρησιμοποιούν για την καλλιέργεια ενός μύκητα που έχουν εξημερώσει για αποκλειστική τους χρήση. Αλλα μυρμήγκια διατηρούν κοπάδια αφίδων που τρέφονται με χυμούς φυτών, ενώ στη συνέχεια τα μυρμήγκια “αρμέγουν” τις αφίδες. Είναι επίσης κορυφαίοι αρχιτέκτονες, τρομεροί πολεμιστές, μπορούν να διατηρούν την ειρήνη μέσω της ισχύος, ακόμη και να έρχονται σε συμβιβασμούς και να ασκούν ένα είδος δημοκρατίας», γράφει ο Φαντζού.
Ενα παράδειγμα των εξαιρετικών οργανωτικών ικανοτήτων των μυρμηγκιών παρέχεται από το μυρμήγκι της Αργεντινής (Linepithema humile), ένα χωροκατακτητικό είδος, που, κατά τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα, ταξιδεύοντας μαζί με τον άνθρωπο, εξαπλώθηκε από τη Νότια Αμερική στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου και κυριάρχησε στη Γη, διαμορφώνοντας μια εκπληκτική και ενδεχομένως νέα (από εξελικτική άποψη) οργανωτική δομή, την υπεραποικία.
Πρόκειται για τεράστιες αποικίες μυρμηγκιών, όπου κινούνται ελεύθερα μεταξύ διαφορετικών φωλιών, που εκτείνονται σε τεράστιες αποστάσεις. Τα μυρμήγκια συμπεριφέρονται έτσι επειδή κατά την προσαρμογή τους στα νέα τους εδάφη περιόρισαν θεαματικά την επιθετικότητά τους, επιτρέποντας τη δημιουργία πολύ μεγαλύτερων συλλογικοτήτων. Μια υπεραποικία μυρμηγκιών της Αργεντινής εκτείνεται σε σχεδόν 6.500 χλμ., από την Ιταλία έως την Ισπανία. Είναι «η μεγαλύτερη συνεταιριστική μονάδα που έχει καταγραφεί ποτέ», σημειώνει ο Φαντζού, επικαλούμενος μια σχετική μελέτη.
Η επιτυχία, αν όχι η κυριαρχία, των μυρμηγκιών επί της Γης οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε αυτού του είδους την κοινωνική ευελιξία, την οποία επιδεικνύουν όποτε χρειάζεται. Οσον αφορά το μέλλον, «είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι σε μερικά εκατομμύρια χρόνια οι άνθρωποι θα εξακολουθούν να είναι μεταξύ των κυρίαρχων μορφών ζωής του πλανήτη». Τα μυρμήγκια, όμως;
Σύμφωνα με μελέτη των οικολόγων Κάθριν Παρ και Τομ Μπίσοπ, ακόμη και η κλιματική αλλαγή ενδέχεται να μην αποτελέσει τεράστια καταστροφή για τα μυρμήγκια, καθώς, λόγω της κοινωνικής τους δομής, «θα ξεπεράσουν τις περιβαλλοντικές αλλαγές σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό συγκριτικά με τους μοναχικούς οργανισμούς». Τελικό συμπέρασμα: τα μυρμήγκια προϋπήρχαν των ανθρώπων και μάλλον θα συνεχίσουν να υπάρχουν και μετά από εμάς.