Η «Αίσθηση της Οσφρησης» (1617-18), που εκτίθεται στο Μουσείο ντελ Πράδο της Μαδρίτης, είναι ένα από τα πιο επιτυχημένα έργα της σειράς των πέντε αισθήσεων («Οραση», «Ακοή», «Οσφρηση», «Γεύση», «Αφή»), που δημιούργησαν από κοινού οι μεγάλοι φλαμανδοί ζωγράφοι Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς και Γιαν Μπρίγκελ ο Πρεσβύτερος. Ο Ρούμπενς τοποθέτησε τις αλληγορικές φιγούρες της Αφροδίτης και του Ερωτα, που κάνουν πικνίκ, μέσα σε ένα παραδεισένιο περιβόλι με κρίνα, τριαντάφυλλα, αλθαίες και τουλίπες, το οποίο δημιούργησε ο Μπρίγκελ σαν σκηνικό για τις αλληγορίες των αισθήσεων, με διαστάσεις 66,5 εκ. (ύψος) επί 110 εκ. (πλάτος).
Το έργο του παραπέμπει στον κήπο με σπάνια δέντρα και φυτά που παρήγγειλε να της φτιάξουν στις Βρυξέλλες, στις αρχές του 17ου αιώνα, η βασίλισσα των Ισπανικών Κάτω Χωρών Ισαβέλα Κλάρα Ευγενία, για να της θυμίζουν την πατρίδα της. (Η Ισαβέλλα ήταν Ινφάντα της Ισπανίας και της Πορτογαλίας). Απεικονίζει περισσότερα από 80 είδη φυτών και λουλουδιών, παγόνια, ελάφια, ινδικά χοιρίδια και άλλα ζώα, που σχετίζονται με την αίσθηση της όσφρησης, όπως το κυνηγόσκυλο και η μοσχογαλή, καθώς και μια σειρά αντικειμένων από τον κόσμο των αρωμάτων, όπως δοχεία, που περιέχουν αιθέρια έλαια, έναν αρωματιστή, που θερμαίνεται μέσα σε ένα πολυτελές μαγκάλι και αποστακτήριο αρωματικών φυτών πάνω σε μια ξυλόσομπα.
Τα αρώματα των λουλουδιών καλύπτουν θριαμβευτικά τη δυσάρεστη οσμή της μοσχογαλής, που είναι κουλουριασμένη πλάι στην Αφροδίτη· την παρουσία δεν αντιλαμβάνεται ούτε ο κυνηγετικός σκύλος, παρά την ευαίσθητη μύτη του.
Ο ιταλός καρδινάλιος και αρχιεπίσκοπος του Μιλάνου Φεντερίκο Μπορομέο εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ από το έργο του Γιαν Μπρίγκελ του Πρεσβύτερου, που έγραψε κάποτε στον καλλιτέχνη ότι μπορούσε να μυρίσει την ίδια την άνοιξη στα μικρά πέταλα και τα φύλλα που άνθισαν κάτω από το πινέλο του, γράφει στον Guardian ο Σαμ Τζόουνς, ανταποκριτής της βρετανικής εφημερίδας στη Μαδρίτη.
Τετρακόσια χρόνια αργότερα, όσοι δεν έχουν τόσο μεγάλη οσφρητική φαντασία, μπορούν να επισκεφθούν το Μουσείο Πράδο της Μαδρίτης και να εισπνεύσουν τις μυρωδιές που πλημμυρίζουν τον πίνακα «Η Αίσθηση της Οσφρησης». Για την τελευταία του έκθεση, το μουσείο έχει επιστρατεύσει τις υπηρεσίες επιμελητών, ερευνητών, αλλά και τον οίκο αρωμάτων Puig, για να αναδημιουργήσει τα αρώματα δέκα στοιχείων από τα πολλά, που εμφανίζονται στον περίφημο πίνακα.
Ο Αλεχάντρο Βεργκάρα, επικεφαλής των επιμελητών της φλαμανδικής και βορειοευρωπαϊκής ζωγραφικής του Πράδο, οδηγήθηκε στην ιδέα της έκθεσης το περασμένο καλοκαίρι, εμπνευσμένος από τα μεθυστικά γραφιστικά του έργου: «Σκεφτόμουν δυνατά και έκανα διάφορες συζητήσεις με φίλους και συναδέλφους πριν από περίπου έναν χρόνο. Και αποφασίσαμε να εστιάσουμε στην όσφρηση και να καλέσουμε έναν αρωματοποιό να δουλέψει πάνω στον πίνακα, να εντοπίσει τι περιέχει και να δημιουργήσει δέκα αρώματα», είπε ο Βεργκάρα.
Οταν οι ερευνητές ταυτοποίησαν τα 80 είδη φυτών και λουλουδιών που υπάρχουν στην εικόνα, ο επικεφαλής των αρωματοποιών του οίκου Puig, Γκρεγκόριο Σόλα, άρχισε να δημιουργεί μερικά από τα αρώματά τους. Δείγματα της δουλειάς του μπορούν να απολαύσουν οι επισκέπτες της έκθεσης στην αίθουσα 83 του Πράδο, όπου εκτίθεται «Η Αίσθηση της Οσφρησης». Με το άγγιγμα μιας οθόνης αφής, από τέσσερις διαχυτές αρώματος εκλύονται αρώματα από γιασεμί, τριαντάφυλλα, νάρδο, συκιά, άνθη πορτοκαλιάς, ασφόδελους, ίριδες, ένα μπουκέτο από τριαντάφυλλα, γιασεμί και γαρίφαλο, αλλά και κεχριμπάρι.
Ο Σόλα επέλεξε να μη δημιουργήσει τη μυρωδιά των ινδικών χοιριδίων, των παγωνιών ή του κυνηγόσκυλου, που υπάρχουν στον πίνακα, αναδημιούργησε, όμως, την οσμή της μοσχογαλής (λέγεται «civet» ή«civet musk» και είναι το μοναδικό αιθέριο έλαιο ζωικής προέλευσης), που είναι κουλουριασμένη στην κάτω δεξιά γωνία του πίνακα. Οι διαχυτές του Puig εκλύουν προς στιγμήν τη δυσοσμία της, η οποία, όμως ευτυχώς, εξαφανίζεται σύντομα.
«Το “Civet” είναι μια αρκετά σκληρή, “βρώμικη” μυρωδιά, αλλά τη βρίσκεις σε όλες τις συνταγές [αρωμάτων] του 1500 και του 1600, επειδή χρησιμοποιήθηκε ως σταθεροποιητικό, που έκανε το άρωμα να διαρκεί στο δέρμα», δήλωσε ο αρωματοποιός. Το άρωμα είναι συνθετικό, «άρα κανένα ζώο δεν τραυματίστηκε», ενώ όλα τα άλλα βασίζονται σε φυσικά αιθέρια έλαια υψηλής ποιότητας, συμπεριλαμβανομένης της ίριδας, η οποία είναι δύο φορές πιο ακριβή από τον χρυσό λόγω της μακράς, αργής και περίπλοκης διαδικασίας εκχύλισής της.
Σύμφωνα με τον Βεργκάρα, αυτή η «παράξενη, καινοτόμος έκθεση» έχει σκοπό να μυήσει τους επισκέπτες στον κόσμο με τις μινιατούρες του Μπρίγκελ και στις μυρωδιές περασμένων αιώνων.
«Ο Μπρίγκελ είναι εκπληκτικός, αλλά πολλοί άνθρωποι δεν επικεντρώνονται σε αυτόν και ο λόγος είναι ότι ζωγραφίζει σε πολύ μικρή κλίμακα, κάτι που δυσκολεύει πάρα πολύ όταν περπατάς μέσα από ένα μουσείο», είπε ο ισπανός επιμελητής. Το όνομα Μπρίγκελ, εξάλλου, προκαλεί σύγχυση, «επειδή υπάρχει ο Πίτερ Μπρίγκελ ο Πρεσβύτερος, ο γιος του Γιαν, αλλά και ένα σωρό άλλοι Μπρίγκελ», πρόσθεσε.
Ο επιμελητής του Πράδο τόνισε, ωστόσο, ότι η «Αίσθηση της Οσφρησης» είναι ένας απίστευτα όμορφος πίνακας, που έγινε με πινελάκια μιας τρίχας και μεγεθυντικό φακό. Είπε ακόμη ότι ελπίζει, πως ο ασυνήθιστος συνδυασμός της όρασης και της όσφρησης αναμένεται να κεντρίσει το ενδιαφέρον των επισκεπτών για ολόκληρη την σειρά των πέντε αισθητηρίων: «Νομίζω ότι είναι μια πολύ ωραία επίσκεψη σε μουσείο· σε 45 λεπτά βλέπεις πέντε όμορφους πίνακες και συνδέεσαι με μια ιδέα που δεν περιμένεις: τη μυρωδιά του παρελθόντος», είπε.
Ο αρωματιοποιός Γκρεγκόριο Σόλα ελπίζει, τέλος, ότι οι μυρωδιές του θα βοηθήσουν να σταθεροποιηθεί η εικόνα του Μπρίγκελ στο μυαλό των ανθρώπων τόσο έντονα όσο το «civet musk», που κάνει ένα άρωμα να μένει πάνω στην επιδερμίδα: «Η οσφρητική μας μνήμη είναι πιο δυνατή από την οπτική ή την ακουστική μας μνήμη: η ανάμνηση του αρώματος της μητέρας μας, του πρώτου μας φιλιού, του πρώτου μας αυτοκινήτου ή της πρώτης ημέρας στο σχολείο με τη μυρωδιά νέων μολυβιών και μπογιών», είπε, «Ολοι έχουμε τη δική μας οσφρητική μνήμη και η ιδέα αυτής της έκθεσης είναι ότι ο πίνακας του Γιαν Μπρίγκελ θα αφήσει το δικό του αξέχαστο οσφρητικό αποτύπωμα σε όλους μας».