Ελάτε να δοκιμάσουμε ένα αρχαιολογικό κουίζ. Είμαστε, δεν είμαστε αρχαιολόγοι ή γνώστες. Έτσι, για τη χαρά του ευρήματος.
Πάμε, λοιπόν. Τι μπορεί να είναι η καλά διατηρημένη μαρμάρινη κεφαλή, που ήρθε, ως εκ θαύματος, στο φως στον χώρο διαμόρφωσης της άλλοτε πολύβουης πλατείας Αγίας Ειρήνης, όπου εκτελεί έργα ο Δήμος Αθηναίων;
Να ανήκει στην κλασική εποχή; Στην αρχαϊκή, καθώς κάποιοι πιο σπουδαγμένοι άρχισαν ήδη να μιλούν, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, για τα αρχαϊκά χαρακτηριστικά της κεφαλής; Να είναι ρωμαϊκό αντίγραφο έργου της Αθήνας της κλασικής εποχής;
Πάντως, η χαρά (και περηφάνια) της ίδιας της ανακάλυψης του αρχαίου γλυπτού –μάλιστα, μόλις 1,5 μέτρο κάτω από την πλατεία Αγίας Ειρήνης– μας δίνει το δικαίωμα να παίξουμε ένα χαριτωμένο παιχνίδι εικασιών.
Από τότε που ο δήμαρχος Αθηναίων το έφερε στο… φως των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (του Instagram του, συγκεκριμένα) για να μοιραστεί τη χαρά του, μας έκανε άλλωστε όλους κοινωνούς του ευρήματος.
«Βρέθηκε μόλις ενάμισι μέτρο κάτω από τη γη, κατά τις εργασίες αναβάθμισης υποδομών στην οδό Αιόλου, επί της Πλατείας Αγίας Ειρήνης. Ήδη βρίσκεται στην ευθύνη της Εφορείας Αρχαιοτήτων. Μοναδική Αθήνα! Υπερηφάνεια και θαυμασμός», έγραψε ο δήμαρχος. Και άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο το εύρημα να περάσει στα ποστ των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και οι εικασίες να πλειοδοτούν. Τόσο για την προέλευση, όσο και για την αξία του ευρήματος.
Η μέχρι σήμερα τακτική και οι διατάξεις του αρχαιολογικού νόμου θέλουν τα όποια αρχαιολογικά ευρήματα πρώτα να δημοσιεύονται –όπως λέγεται η διαδικασία– από το υπουργείο Πολιτισμού. Να μελετώνται. Να χρονολογούνται. Και μετά να παραδίδονται στη δημοσιότητα.
Όμως, εδώ η χαρά τα σκέπασε. Και η δημοσιότητα προηγήθηκε. Δίνοντας τροφή στους επίδοξους λύτες –όλους μας πιθανόν– αρχαιολογικών παζλ.
Αυτό, όμως, ήταν που προκάλεσε και σχόλια από τους πιο ειδικούς. Τους ανθρώπους της αρχαιολογικής κοινότητας. Θα μπορούσε, άραγε, να το δημοσιεύσει το εύρημα στα σόσιαλ μίντια ένας συμβασιούχος ή και μόνιμος αρχαιολόγος και να μη βρεθεί να… σκάβει στο Σουφλί; – αναρωτιόνταν κάποιοι.
Άλλοι αναπολούσαν τα χρόνια που ακόμη και η φωτογράφιση ανάλογων ευρημάτων απαγορευόταν διά ροπάλου, ακόμη και σε περίοικους, από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Πόσο μάλλον προτού καν επιληφθεί η αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων, που συνήθως στέλνει εκπρόσωπό της σε έργα που μπορεί να κρύβουν αρχαιολογικούς θησαυρούς.
Όμως, δεν είναι πιο ενδιαφέρον το αρχαιολογικό κουίζ; Εξ ου και κάποιοι αρχαιολόγοι (και αρχαιολογίζοντες) θυμήθηκαν ότι ανάλογη γενειοφόρο κεφαλή έχουν δει στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Να εκτίθεται πίσω από έναν θαυμαστό κούρο.
Κάποιοι, ακόμη πιο προσεκτικοί, είδαν τις ομοιότητες του γλυπτού με εκείνο που επαναπατρίστηκε το 2015 στην Ελλάδα και εκτέθηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Όταν οι ελληνικές αρχές, χάρη σε δεινούς κυνηγούς, κατάφεραν να σταματήσουν την εκποίησή του σε δημοπρασία του οίκου Bonham’s, στο Λονδίνο. Και, ύστερα από μια χρονοβόρο και γραφειοκρατική διαδικασία, επαναπάτρισαν τη μαρμάρινη κεφαλή, προφανώς –και αποδεδειμένα πλέον– προϊόν λαθρανασκαφής.
Εκείνη η κεφαλή, που κάποιοι αρχαιολόγοι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διαπιστώνουν ομοιότητες της με την κεφαλή που ήρθε στο φως στα έργα του Δήμου Αθηναίων στην πλατεία Αγίας Ειρήνης, ήταν αντίγραφο ρωμαϊκής εποχής του Ερμή του Προπυλαίου.
Δηλαδή, αντίγραφο ενός μαρμάρινου γλυπτού που απαντούσαν συχνά οι αρχαίοι Αθηναίοι. Κυρίως στη νότια πλευρά των Προπυλαίων, στην Ακρόπολη. Και που ήταν κάτι σαν οδόσημο ή «δείκτης». Όπως οι Ερμαί κεφαλαί, τα οδόσημα.
Ο Ερμής Προπύλαιος της κλασικής εποχής (αν γι’ αυτόν το γενειοφόρο μιλάμε εδώ, στο αρχαιολογικό μας κουίζ) ήταν έργο του Λημνιού γλύπτη Αλκαμένη. Σύγχρονου του περίφημου Φειδία, τον 5ο αιώνα π.Χ. Τον «χρυσούν αιώνα» του Περικλή, δηλαδή. Αλλά νεότερός του και, όπως φαίνεται, από τους βοηθούς του στο γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα.
Έτσι για να μαθαίνουμε και κάτι από αυτό το αρχαιολογικό κουίζ που σοβεί στα διαδίκτυο, η Αφροδίτη των Κήπων του Αλκαμένη θεωρείται ως ένα από τα αριστουργήματά του.
Η κεφαλή του Ερμή Προπυλαίου του Αλκαμένους που εκτίθεται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου είναι αντίγραφο της ελληνιστικής / ρωμαϊκής εποχής του πρωτότυπου του Αλκαμένη και αποκαλύφθηκε το 1903 σε ανασκαφές στην Πέργαμο.
Τι λέτε να συνεχίσουμε το αρχαιολογικό μας κουίζ, που μας προσέφερε με τη διαδικτυακή ανάρτησή του ο δήμαρχος Αθηναίων, με τη χαρά του ευρήματος; Να μάθουμε πως ανάλογες κεφαλές αποτελούν, διεθνώς, θέμα στις εξετάσεις στο μάθημα της Αρχαίας Γλυπτικής;
Ή να αφήσουμε το μαρμάρινο κεφάλι να αναπαυθεί στο «κρεβάτι» της μελέτης του από τους αρμόδιους αρχαιολόγους και να περιμένουμε τη λύση σε κάποια ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού;
«Απότμημα ερμαϊκής στήλης του 4ου π.Χ. αιώνος»
«Πρωτότυπο έργο πιθανότατα του τέλους του 4ου ή αρχών 3ου αιώνα π.Χ.» χαρακτηρίζει σε ανακοίνωση που εξέδωσε το μεσημέρι της Κυριακής το υπουργείο Πολιτισμού, την μαρμάρινη κεφαλή που ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια εργασιών του Δήμου Αθηναίων, στην οδό Αιόλου. Σύμφωνα πάντα με το υπουργείο, το γλυπτό, που εντοπίστηκε σε βάθος 1,3 μ. και απεικονίζει τον Ερμή σε ώριμη ηλικία, αποτελεί απότμημα ερμαϊκής στήλης οι οποίες κατά την αρχαιότητα τοποθετούνταν σε σταυροδρόμια και οδούς και χρησίμευαν ως οδοδείκτες.
Αναλυτικά, η ανακοίνωση του υπουργείο Πολιτισμού:
«Την Παρασκευή 13 Νοεμβρίου 2020, κατά τη διάρκεια εκσκαφικών εργασιών στο πλαίσιο του έργου «Κατασκευή αποχετευτικών δικτύων ακαθάρτων και των συνδέσεων των ακινήτων 4ης και 5ης Δημοτικής Κοινότητας» του Δήμου Αθηναίων, που εποπτεύει η Εφορεία Αρχαιοτήτων πόλεως Αθηνών, έναντι του Ιερού Ναού Αγίας Ειρήνης, στο ύψος της οδού Αιόλου 25 και σε βάθος 1.30 μ. από το οδόστρωμα, απεκαλύφθη κεφαλή Ερμού, εικονίζουσα τον θεό σε ώριμη ηλικία, προφανώς απότμημα ερμαϊκής στήλης. Η εικονογραφία του γλυπτού προσιδιάζει στον τύπο του Ερμού Προπυλαίου του Αλκαμένους.
»Η κεφαλή είχε εντοιχιστεί σε β΄ χρήση στο νότιο πλευρικό τοιχίο σύγχρονου συνδετήριου αγωγού αποχέτευσης. Το εύρημα που διατηρείται σε καλή κατάσταση, αμέσως μετεφέρθη σε αποθήκη της Εφορείας Αρχαιοτήτων. Πρόκειται για πρωτότυπο έργο πιθανότατα του τέλους του 4ου ή αρχών 3ου αι. π.Χ. Οι ερμαϊκές στήλες ήταν ιδρυμένες σε σταυροδρόμια και οδούς και χρησίμευαν ως οδοδείκτες».