Δεν είναι σαφές ποιος χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τη φράση «νομίζει ότι είναι Θεός αλλά δεν έχει τη χάρη του Θεού» για να περιγράψει τον Όρσον Γουέλς, αλλά ο εγκατεστημένος στις ΗΠΑ βρετανός συγγραφέας, ιστορικός και κριτικός κινηματογράφου Ντέιβιντ Τόμσον λέει: «Μην αποκλείετε την πιθανότητα να την έχει πει ο ίδιος ο Ορσον»…
Ο Γουέλς, στο κάτω-κάτω, είναι πολύ κοντά στο μοντέλο του μεγαλομανούς σκηνοθέτη, που κρατά την ιδιοφυΐα του σαν σπαθί στο χέρι, φωνάζοντας «Cut!», λες και αποκεφαλίζει ασήμαντους. Εμμονή, έλεγχος, ιερή αυτοπεποίθηση: αυτές είναι οι βασικές ιδιότητες -ή τα ελαττώματα- που βρίσκονται στη βάση της ιστορίας την οποία αφηγείται ο Τόμσον στο βιβλίο του «A Light in the Dark».
Χαρακτηριστικά ιδιοσυγκρασιακή, γράφει η Βικτόρια Σίγκαλ στους βρετανικούς The Times, η μελέτη του Τόμσον για την «μεθυστική λατρεία του σκηνοθέτη» περνάει από τον Ντ. Γ. Γκρίφιθ στον Σπάικ Λι, και από τον Ζαν Λικ Γκοντάρ στο γόητρο των σύγχρονων τηλεοπτικών σκηνοθετών. Συχνά ο συγγραφέας εμφανίζεται γοητευμένος από τις μαγικές δυνάμεις τους, αλλά είναι επίσης πρόθυμος να τους ζητήσει να λογοδοτήσουν για την πανούργα και χειριστική συμπεριφορά τους.
Όποιος είναι εξοικειωμένος με τον ογκώδη κατάλογο έργων του Τόμσον – στον οποίο μεταξύ άλλων περιλαμβάνονται το «Νέο Βιογραφικό Λεξικό Ταινιών», η υδραργυρική ιστορία του κινηματογράφου «Μεγάλη Οθόνη» και το «Rosebud: Η Ζωή του Όρσον Γουέλς» (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τον Πάπυρο) – ξέρει ότι δεν θα πρέπει να περιμένει ένα στατικό πλαίσιο του θέματος του, τακτικά γραμμένες περιπτωσιολογικές μελέτες και έργα-κλειδιά. Ακόμη και η ενότητα «Πηγές και Πόροι» είναι γεμάτη απόψεις, γράφει η Σίγκαλ.
Φαινομενικά, τα κεφάλαια του βιβλίου είναι αφιερωμένα μόνο σε έναν σκηνοθέτη ή ένα θέμα –π.χ., «Godardian», «The American Auteur», «A Female Gaze»- αλλά οι εγκυκλοπαιδικές γνώσεις του Τόμσον ξεπηδούν συνεχώς με ευφάνταστη ευκαμψία, όπως και φράσεις οι οποίες, η μία μετά την άλλη, απαιτούν να μπουν στη φωτεινή μαρκίζα (Κατρίν Ντενέβ: «μαρμάρινη διαφθορά», Reservoir Dogs: «γεωμετρικός μηδενισμός»).
Ο ιδιόρρυθμος συγγραφέας προτείνει ένα εναλλακτικό τέλος για τον «Νονό», την Νταϊάν Κίτον – Κέι Κορλεόνε να τα βάζει με ολόκληρη τη φαμίλια Κορλεόνε, και εφιαλτικές σκηνές για το «Κάποτε… στο Χόλιγουντ», το παραμύθι του Ταραντίνο για τις δολοφονίες του Μάνσον, που παραπέμπουν στις χειρότερες φαντασιώσεις του πρώην παιδιού-θαύματος του Χόλιγουντ. Κολακεύει επίσης τον αναγνώστη: «Τουλάχιστον τρεις από αυτές τις ταινίες είναι αριστουργήματα», γράφει ο Τόμσον, αφού παραθέτει μια λίστα με τους τίτλους του Χάουαρντ Χοκς και συμπληρώνει: «Είστε αρκετά μεγάλοι για να πείτε εσείς ποιες είναι αυτές».
Το βιβλίο περιγράφει την εξέλιξη του ρόλου του σκηνοθέτη σε περισσότερα από 100 χρόνια -τεχνικός, διασκεδαστής, καλλιτέχνης, ροκ σταρ, έμπορος- ο Τόμσον, όμως πηγαίνει ακόμα πιο βαθιά θέλοντας να εντοπίσει τα ευρύτερα αποτελέσματα της δουλειάς τους στην ανθρώπινη ψυχή. Υποστηρίζει ότι η αποδοχή της εξουσίας των αλαζονικών λευκών, που αισθάνονται ότι έχουν δικαίωμα σε μια ειδική καρέκλα ή έναν θρόνο -ίσως ακόμη και σε ένα θεϊκό σύννεφο – είναι το είδος της παθολογίας που οδηγεί στον Ντόναλντ Τραμπ. Ο «Νονός», λέει, είναι ένα ναρκωτικό που προκαλεί τοξικό ανδρισμό και διαφθορά: «Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ντόναλντ Τραμπ ακούγεται σαν γκάνγκστερ», γράφει. «Μεγάλωσε με ταινίες».
Η κατηγορία είναι πολύ βαριά για μια βιομηχανία, τόσο επηρεασμένη από την ομορφιά και τη μαγεία, ώστε μπορεί να κάνει τον Τόμσον να κλαίει, απλά γράφοντας για την ταινία «Το Ποτάμι» του Ζαν Ρενουάρ, του 1951. Ωστόσο, προκαλεί μικρότερη έκπληξη το γεγονός ότι κακοί άνθρωποι μπορούν να κάνουν εξαιρετική τέχνη.
Ο Τόμσον εξηγεί ότι σε κανέναν δεν άρεσε ο σκηνοθέτης του «Μετρόπολις» (1927), Φριτς Λανγκ, «αλλά δεν τον ένοιαζε καθόλου». Σύμφωνα με μια φήμη, όταν η πρώτη του σύζυγος, η Λίζα, έπιασε τον Λανγκ με την ερωμένη του, σεναριογράφο Τέα φον Χάρμπου στο κρεβάτι, εκείνος την πυροβόλησε και την άφησε στο λουτρό. Ο Λανγκ πέθανε το 1976, σε ηλικία 85 ετών, με μια λούτρινη μαϊμού στο πλευρό του, ονόματι Πίτερ, και έναν συνοδό υπεύθυνο να του προμηθεύει πόρνες.
Ο Άλφρεντ Χίτσκοκ ήταν ο «Σατανάς όπως τον έπαιξε ο Τζιβς» (η καρικατούρα του άψογου αρχιθαλαμηπόλου σε μια σειρά από χιουμοριστικά μυθιστορήματα του σερ Πέλαμ Γκρένβιλ Γούντχαουζ, που γνώρισαν επιτυχία στον αγγλόφωνο κόσμο πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο). Και ο Ινγκμαρ Μπέργκμαν ήταν «μεγάλος καλλιτέχνης αλλά σοκαριστικός άνθρωπος. Δεν μπορούμε να μπούμε βαθιά στην κουλτούρα της δημιουργίας ταινιών χωρίς να μάθουμε να ζούμε με αυτό το αίνιγμα», γράφει ο Τόμσον.
Το πρόβλημα που τρεμοπαίζει και ξεχειλίζει στις σελίδες του «A Light in the Dark» είναι ότι στην μετά το #MeToo εποχή, και μετά τον Χάρβεϊ Γουαϊνστάιν, είναι αδύνατο να αγνοήσουμε τις βαθιά ριζωμένες ανισορροπίες ισχύος, τον σεξισμό και τον ρατσισμό του κινηματογράφου. Ο Τόμσον εξηγεί ότι μόλις το 2018 μια γυναίκα ήταν για πρώτη φορά υποψήφια για Οσκαρ Καλύτερης Φωτογραφίας (η Ρέιτσελ Μόρισον για το «Mudbound») και ότι στα σχεδόν 100 χρόνια των Οσκαρ υπήρξαν μόνο πέντε γυναίκες υποψήφιες για καλύτερη σκηνοθεσία (και μόνο μία νικήτρια το 2010, η Κάθριν Μπίνγκελοου για το πολεμικό θρίλερ «The Hurt Locker»).
«Είναι σαν να υπάρχει κάτι μαγικό στη ματιά [του σκηνοθέτη] που οι γυναίκες δεν ήταν κατάλληλες να το μοιραστούν. Αν αυτό ακούγεται γελοίο, τότε μάθετε περισσότερα για την μυστηριώδη φύση του Χόλιγουντ…», γράφει ο Τόμσον. Και μπορεί μεν να προκαλεί ελαφριά ναυτία όταν εφαρμόζει σύγχρονα πρότυπα σε παλιές ταινίες -προβλέποντας ότι ο Χοκς θα μπει στη μαύρη λίστα για τη ματιά του στις γυναίκες, το «Vertigo» θα εκτοπιστεί από την πρώτη θέση για τις απροσδιόριστες επιθυμίες του, η «Ωραία της Ημέρας» του Λουί Μπουνουέλ θα αποκλειστεί από τα φεστιβάλ κινηματογράφου γιατί βασανίζει τις «γλυκές συζύγους»- αλλά δεν προστατεύει τυφλά, τοξικά κινηματογραφικά μνημεία.
Κάποιες αλλαγές που προτείνει είναι ουσιώδεις, γράφει η Σίγκαλ, στους The Times, άλλες πάλι απλώνουν μια ελεγειακή ομίχλη στο κείμενό του. Είναι σε εγρήγορση για την πιθανότητα να «καεί»: ο Νίκολας Ρέι, σκηνοθέτης του «Επαναστάτη χωρίς Αιτία», ο οποίος είχε σχέση με την ανήλικη Νάταλι Γουντ, εμφανίζεται στη ζωή του Τόμσον ως εύθραυστη σκιά στα τελευταία του χρόνια, και στο κεφάλαιο για τον Στίβεν Φρίαρς κάνει μια ήσυχη υπόθεση ότι εργάζεται όπως «ένας ευσυνείδητος ράφτης ή ένας γιατρός».
Το πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι παρακολουθεί τη λεπτή άνοδο και πτώση των πολιτιστικών αξιών, παρατηρεί ότι ο Μπουνουέλ «γλιστρά» στο «χρηματιστήριο του κινηματογράφου», εντοπίζει το μειωμένο ενδιαφέρον του κοινού για τον Ρενουάρ. «Αν αυτοί οι δάσκαλοι ξεθωριάζουν τώρα, θα επιστρέψουν άραγε κάποτε;» αναρωτιέται.
Ο Μάρτιν Σκορσέζε έγραψε πρόσφατα για την μοντέρνα κυριαρχία των ταινιών της Marvel που δημιουργεί μια κατάσταση «αφιλόξενη για την τέχνη», ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Τόμσον, ο «Ιρλανδός» του παίζεται στο Netflix μετά από μια πολύ σύντομη κυκλοφορία στους κινηματογράφους. Η πλατφόρμα είναι τώρα η αρένα με τους πραγματικούς ανταγωνιστές του Σκορσέζε, όπως η Μισέλ ΜακΛάρεν, για παράδειγμα, η οποία δεν έχει κάνει ποτέ σινεμά, αλλά στα 50 της είναι βετεράνος της τηλεόρασης: «Εχει γυρίσει 11 επεισόδια του “Breaking Bad”, τρία του “The Walking Dead”, τέσσερα “Game of Thrones”, ένα “Westworld”, τον πιλότο του “The Deuce” και ένα “Morning Show”», γράφει ο Τόμσον για να δηλώσει εν κατακλείδι ότι τα τέσσερα τελευταία επεισόδια του «Ozark» είναι η «πιο ουσιαστική ταινία του 2020»…