Κοντά στο Μπρίντεζι της νότιας Ιταλίας βρίσκεται η Ματέρα. Η γη των βράχων, όπως την έχουν ονομάσει. Χτισμένη σε άγονους ασβεστολιθικούς σχηματισμούς, στο χείλος ενός φαραγγιού, θεωρείται η σημαντικότερη τρωγλοδυτική εγκατάσταση της Δύσης. Τα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας οδηγούν στο απώτατο παρελθόν. Τουλάχιστον 400.000 χρόνια πίσω, στην Παλαιολιθική εποχή. Οι πέτρες και οι βράχοι, άλλωστε, αποτελούν δομικό στοιχείο αυτού του ιδιαίτερου οικισμού.
Στα ονομαστά «Sassi» (που σημαίνει βράχοι, πέτρινοι όγκοι), τις ανήλιαγες και σκοτεινές σπηλιές που έγιναν υποτυπώδεις κατοικίες και παχνιά για τα ζώα, στεγαζόταν μέχρι τις αρχές του ’50, ο πάμπτωχος αγροτικός πληθυσμός της πόλης.
Ενας κόσμος αγνοημένος από το κεντρικό κράτος και την υπόλοιπη χώρα, που ζούσε έναν σκληρό, καθυστερημένο και «απομονωμένο πολιτισμό», όπως είχε γράψει ο ιταλός συγγραφέας Κάρλο Λέβι.
Ο τορινέζος αντιφασίστας, συγγραφέας, ζωγράφος και γιατρός (1902-1975), εκτοπισμένος το 1935 στα χωριά της περιοχής, μετέφερε τις εμπειρίες του και κατήγγειλε την κοινωνική κατάσταση της αγροτικής νότιας Ιταλίας, στο μυθιστόρημά του «Ο Χριστός σταμάτησε στο Έμπολι» (που έγινε επίσης ταινία από τον σκηνοθέτη Φραντσέσκο Ρόσι). «Σε αυτές τις σπηλιές», έγραψε αργότερα ο Κάρλο Λέβι, «κρύβεται η πρωτεύουσα των χωρικών, η καρδιά του αρχαιότατου πολιτισμού τους. Εκεί μέσα ζει η ευγενής αθλιότητα, φιλτραρισμένη μέσα από τον αιώνιο χρόνο».
Σήμερα, τα υπόσκαφα σπίτια, μέσα από ένα εκτεταμένο πρόγραμμα ανακαίνισης, έχουν μεταμορφωθεί σε μοντέρνα «διαμερίσματα», σε επαγγελματικά και καλλιτεχνικά εργαστήρια, καθώς και σε σύγχρονα καταλύματα, διατηρώντας το αυθεντικό αρχιτεκτονικό τους ύφος και τις μνήμες του χρόνου. Χάρη στη λιτή ομορφιά της και την πανάρχαιη ιστορία της, η Ματέρα ανακηρύχθηκε το 1993 Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Πριν δύο χρόνια, μάλιστα, ορίσθηκε ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης το 2019: η πρώτη πόλη της νότιας Ιταλίας που δέχεται αυτό τον τίτλο.
Η πρωτόγονη ομορφιά και η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική της Matera αποτυπώνονται μοναδικά σε μια έκθεση της φωτογράφου Τζένης Λυκουρέζου, που παρουσιάζεται αυτή την περίοδο στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών. Η έκθεση, με τίτλο «Matera, η γη των βράχων», αποτελεί μέρος των ταξιδιωτικών περιηγήσεων της φωτογράφου, καθώς και μια προσωπική έρευνα και καταγραφή στοιχείων που χαρακτηρίζουν το σύγχρονο αστικό και πολιτισμικό τοπίο. Η ίδια, έδωσε στο protagon το στίγμα αυτής της έκθεσης, αλλά και των εντυπώσεων που αποκόμισε κοιτάζοντας μέσα (και… έξω) από το φωτογραφικό της φακό.
Πώς «γεννήθηκε» αυτή η φωτογραφική ενότητα;
«Για τη Ματέρα – πριν την επισκεφθώ – γνώριζα ελάχιστα. Είχα όμως έντονη επιθυμία να φτάσω σε αυτή τη περιοχή, όπως έτσι, άλλωστε, αισθάνομαι για κάθε γωνιά της ιταλικής χερσονήσου. Στη Ματέρα λοιπόν, πήγα δύο φορές το 2008 και το χρόνο που είχα τον διέθεσα να περπατώ στα Sassi και να φωτογραφίζω».
Ποιες ήταν οι εντυπώσεις σας, όταν αντικρίσατε για πρώτη φορά αυτό το μοναδικό τοπίο;
«Ξαφνιάστηκα. Για να είμαι ειλικρινής δεν ξέρω τι περίμενα. Δεν είχα δει προηγουμένως ούτε μια φωτογραφία της πόλης, δεν είχα ανατρέξει σε έντυπα ή στο διαδίκτυο για πληροφορίες. Ολα ήσαν καινούργια. Ίσως και να περίμενα κάτι διαφορετικό. Οι σπηλιές, τα “Sassi”, κατοικήθηκαν από την προϊστορική εποχή έως και το 1952 από πάμφτωχες οικογένειες, που εξαντλημένες από δεινά και αρρώστιες μεταφέρθηκαν σε νέες συνοικίες με τον Ειδικό Νόμο που υπέγραψε ο πρωθυπουργός Αλσίντε ντε Γκάσπερι. Σκαλισμένες στα απότομα φαράγγια, οι περισσότερες σπηλιές ανακαλύφθηκαν σε ανασκαφές τον 17ο αιώνα, ενώ άλλες, μαζί και εκείνες που έφτιαξαν οι μοναχοί ως εκκλησίες, χρονολογούνται από τον 8ο αιώνα. Τα σπίτια, οι ατελείωτες σκάλες, μικρές και μεγαλύτερες και ο λαβύρινθος από στενά δρομάκια δημιουργούν κατάπληξη, αλλά και την αίσθηση της δύσκολης διαφυγής. Θα ήθελα όμως να τονίσω την προσωπική μου διαπίστωση, που έχει επιβεβαιωθεί και από τις εντυπώσεις μου από άλλα χωριά του ιταλικού νότου: πόλεις όπως η Μάτερα σε κατακτούν σταδιακά. Δεν διαθέτουν κοσμοπολίτικα θέλγητρα να σε εντυπωσιάσουν μονομιάς, επί τόπου, ούτε προκαλούν την ονειροπόληση. Όταν απομακρύνεσαι, αντιλαμβάνεσαι αν σε ενδιαφέρουν, αν σου αρέσουν ή αν ακόμα τις αγαπάς. Μου πήρε και λίγο χρόνο να προσαρμοστεί η ματιά μου. Πάντα χρειάζομαι να κάνω πρώτα μια γρήγορη αναγνώριση του τόπου, κρατώντας τη φωτογραφική μηχανή στη τσάντα και κατόπιν αποφασίζω τι θα φωτογραφήσω και από που θα ξεκινήσω».
Σε όλες τις φωτογραφίες απουσιάζουν οι άνθρωποι και η κίνηση γενικότερα. Γιατί αυτή η επιλογή;
«Στα “Sassi” κατοικούν περισσότεροι από οκτακόσιους άνθρωποι, στους δαιδαλώδεις δρόμους κινούνταν λίγοι ντόπιοι και μερικοί τουρίστες. Ομως αυτό που με ενδιέφερε ήταν το τοπίο. Το συγκεκριμένο μοναδικό τοπίο. Το αστικό περιβάλλον. Η οικιστική μορφή τής πιο ενδιαφέρουσας και ιστορικά της περισσότερο σημαντικής πόλης της Μπαζιλικάτα».
Τελικά, ήταν κάτι εύκολο ή δύσκολο για εσάς να φωτογραφήσετε αυτό το ιδιαίτερο τοπίο;
«Κάθε φωτογραφική δουλειά είναι δύσκολη και απαιτητική. Βασική μου αρχή: πλησιάζω όσο περισσότερο μπορώ το θέμα μου, εγώ, όχι μέσω του φακού, επιβάλλοντας στο κάδρο τη φυσική οπτική του ματιού. Αυτό που αναζητούσα στη Ματέρα, ήταν ο εντοπισμός λεπτομερειών και στοιχείων, χαρακτηριστικών της συγκεκριμένης αρχιτεκτονικής διάρθρωσης. Τα περιέλαβα σε κάθετα formats, γιατί αυτό επέβαλε το τοπίο. Στα γενικότερα πλάνα αποτύπωσα τις γειτονιές, που δείχνουν γερασμένες αλλά παραμένουν ηρωικές. Δεν ξεχνούσα, τέλος, πως πρόκειται για μια πόλη μνημειακή και ο τρόπος κατασκευής της και η ζωή των ανθρώπων της διατυπώνουν στο διηνεκές συμβολισμούς και μηνύματα, συνεπώς φωτογραφικές εκκεντρικότητες και άλλοι πειραματισμοί δεν έχουν θέση για τέτοιους χώρους».
info
«Matera, η γη των βράχων»
Πού: Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών (Πατησίων 47, 210-5242674)
Πότε: Δευτέρα – Παρασκευή: 11.00-17.00 (έως Σάββατο 20 Φεβρουαρίου 2016)
Είσοδος ελεύθερη