Καθώς πολλές από τις πολυπληθέστερες χώρες του κόσμου κατευθύνονται στις κάλπες φέτος, ο ρόλος των γυναικών στην πολιτική αλλάζει σταθερά σε πολλά μέρη. Στη Λατινική Αμερική όλα τα βλέμματα είναι στραμμένα στο Μεξικό, καθώς η δεύτερη μεγαλύτερη Δημοκρατία της περιοχής ενδέχεται να αποκτήσει την πρώτη γυναίκα πρόεδρο στην ιστορία της.
Οι δύο επικρατέστεροι υποψήφιοι για την προεδρία της χώρας της Κεντρικής Αμερικής είναι γένους θηλυκού, με την Κλαούντια Σεϊνμπάουμ να ηγείται της κούρσας στις δημοσκοπήσεις. Παράλληλα, όμως, και ο σημαντικός, μη εκλέξιμος ρόλος της Πρώτης Κυρίας αλλάζει στην περιοχή, όπως επισημαίνει δημοσίευμα του BBC.
Το μοτίβο έχει αλλάξει δραματικά από την εποχή της πιο διάσημης Πρώτης Κυρίας της Λατινικής Αμερικής, Εύα Περόν. Πριν από 75 χρόνια, η σύζυγος του τότε προέδρου της Αργεντινής ήταν μια από τις πιο επιδραστικές φωνές στην ιστορία της χώρας. Αλλά τα τελευταία χρόνια οι προεδρικές σύζυγοι έχουν ανατρέψει αυτό το στερεότυπο, για διάφορους λόγους.
Κάποιες πιστεύουν ότι είναι άδικο να αναλάβουν έναν τόσο ισχυρό, μη εκλεγμένο ρόλο, ενώ άλλες αντιτίθενται στις δημόσιες προσδοκίες να θυσιάσουν τις επιτυχημένες καριέρες τους για χάρη των συζύγων τους. Μια από τις πιο εξέχουσες μορφές ανάμεσά τους, είναι η Μπεατρίς Γκουτιέρες Μίλερ, σύζυγος του προέδρου του Μεξικού, που χαρακτηρίζει το στερεότυπο ως «ελιτίστικη συμπεριφορά».
«Είμαστε όλες γυναίκες και κάνουμε κάτι σημαντικό στις ζωές μας», λέει, προσθέτοντας ότι δεν υπάρχουν «Δεύτερες Κυρίες, ή Δεύτεροι Κύριοι». Η Γκουτιέρες Μίλερ μετέφερε τις απόψεις αυτές στην (με ελληνικές ρίζες) Πρώτη Κυρία της Χιλής, Ιρίνα Καραμάνος, όταν ο τότε σύντροφός της, Γκάμπριελ Μπόριτς, έγινε ο νεότερος πρόεδρος της χώρας το 2022, σε ηλικία μόλις 35 ετών.
Αυτόνομη πολιτική ηγέτιδα και φεμινίστρια, η Καραμάνος αναγκάστηκε να αναλάβει ένα ρόλο που θεωρούσε ότι ήταν αντίθετος με τις αρχές της. «Μόλις ολοκληρώθηκε η προεκλογική εκστρατεία, άρχισα να σκέφτομαι, “λοιπόν, ποιος είναι ο ρόλος μου τώρα;”», ανέφερε σε περσινή της συνέντευξη στο BBC.
Το προεδρικό σύστημα τόσο στη Λατινική Αμερική όσο και στις ΗΠΑ, επιβάλλει η σύζυγος του προέδρου να παίζει ορατό ρόλο στην ηγεσία της χώρας. Η Ντόλεϊ Μάντισον, σύζυγος του τέταρτου προέδρου των ΗΠΑ, πιστώνεται ότι βοήθησε στον καθορισμό του ρόλου της Πρώτης Κυρίας στις αρχές του 19ου αιώνα, πολύ πριν από την πρώτη επίσημη χρήση του όρου.
Στην Καραμάνος προσφέρθηκε ένα γραφείο μέσα στο προεδρικό μέγαρο, η δική της ομάδα, καθώς και η προεδρία έξι ιδρυμάτων για να επιλέξει. Τότε ήταν που οι αμφιβολίες της για το ρόλο της Πρώτη Κυρίας άρχισαν να αυξάνονται. Ξεκίνησε να μιλά με δικηγόρους για να καταλάβει τι απαιτούσαν οι πολίτες από εκείνη. «Γιατί εγώ, γιατί η σύντροφος του προέδρου;», άρχισε να ρωτά. «Γιατί πρέπει να έχω τόση δύναμη, αφού κανείς δεν με εξέλεξε;».
Σε μια χώρα που απαλλάχθηκε από τη στρατιωτική δικτατορία μόλις πριν από περίπου 30 χρόνια, η Καραμάνος πίστευε ότι ήταν πολύ αντιδημοκρατικό να δοθεί ξαφνικά σε κάποιον σαν αυτήν όλη αυτή η εξουσία. Παρόλα αυτά αποδέχθηκε τη «θέση». «Αποφάσισα ότι η φεμινιστική δράση ήταν πιο σημαντική από τη φεμινιστική εικόνα, παρά την κριτική που δέχθηκα ότι ως φεμινίστρια δεν θα έπρεπε να συμμετέχω στους συντηρητικούς μηχανισμούς της κυβέρνησης», εξηγούσε τότε.
Αλλά αν θέλεις να αλλάξεις κάτι, ο μόνος τρόπος για να το επιτύχεις είναι εκ των έσω, πίστευε. Δεν άντεξε για πολύ. Στο τέλος μεταβίβασε την προεδρία των ιδρυμάτων της σε όσους θεωρούσε ικανότερους να τα διευθύνουν, έκλεισε το γραφείο της στο προεδρικό μέγαρο και παραιτήθηκε, αποποιούμενη τον ρόλο της Πρώτης Κυρίας τον Δεκέμβριο του 2022.
Τελικά εγκατέλειψε και τη σχέση της με τον πρόεδρο της χώρας τον Νοέμβριο του 2023, αλλά η κληρονομιά της παραμένει ισχυρή –το γραφείο της μελλοντικής Πρώτης Κυρίας (ή Πρώτου Κυρίου) καταργήθηκε– αλλά δέχθηκε σκληρή κριτική για τις επιλογές της. Λέει ότι δεν τις μετανιώνει, γιατί οι δημοκρατικοί θεσμοί πρέπει να έχουν αέρα νομιμοποίησης – και το γραφείο της Πρώτης Κυρίας δεν συνάδει με αυτή.
Γυναίκες σαν την Καραμάνος αμφισβητούν όλο και περισσότερο τα γυναικεία πρότυπα στην κορυφή της λατινοαμερικάνικης πολιτικής πυραμίδας. Στη Βραζιλία, η σύζυγος του προέδρου Λούλα Ντα Σίλβα, Τζάνζα, επαναδιαμορφώνει το ρόλο της Πρώτης Κυρίας από τον περασμένο Ιανουάριο, όταν ο σύζυγός της ορκίστηκε πρόεδρος. Σε αντίθεση με την Καραμάνος, όμως, εκείνη ρίχτηκε με τα μούτρα στη δουλειά.
«Από την έναρξη της καμπάνιας έλεγα ότι θέλω να αναδιαμορφώσω το ρόλο της Πρώτης Κυρίας», λέει στο BBC. «Τα φιλανθρωπικά γκαλά και ιδρύματα δεν ταιριάζουν στο προφίλ μου». Θεωρεί ότι η αποστολή της είναι να εγείρει πολιτικά ζητήματα. Πιστεύει ότι η σύζυγος του προέδρου μπορεί να ανήκει σε διαφορετικό πολιτικό χώρο, με διαφορετικά ιδεολογικά ακροατήρια, αν αυτό κριθεί απαραίτητο.
Η Τζάνζα έχει δεχθεί κριτική ότι υπερβαίνει το ρόλο της ως Πρώτη Κυρία, γεγονός που ισχυρίζεται ότι την σοκάρει. «Ο Λούλα μου προσφέρει απόλυτη αυτονομία για να μπορώ να κάνω αυτό που κάνω. Αυτή η παραδοσιακή γραμμή ιεραρχίας δεν υπάρχει ανάμεσα σε εμένα και τον σύζυγό μου», εξηγεί στο BBC.
Για την Ιρίνα Καραμάνος, η παραίτησή της ήταν σημαντική στη συντηρητική Χιλή, μια χώρα εγκλωβισμένη στις παραδόσεις των θεσμών της. «Είναι πολιτισμικά σημαντικό, γιατί ο ρόλος της Πρώτης Κυρίας αναπαράγει την εικόνα ενός πολύ παραδοσιακού, ετεροτυπικού ρόλου – ή την εικόνα της πιο συντηρητικής εκδοχής μιας γυναίκας», εξηγεί.
Τέτοιες ανατρεπτικές κινήσεις προκαλούν έντονες αντιδράσεις σε μια περιοχή γνωστή για τα σοβινιστικά της πρότυπα. Αλλά τόσο η Καραμάνος, όσο και η Τζάνζα Ντα Σίλβα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο ισχυρό φεμινιστικό κίνημα που σαρώνει τη Λατινική Αμερική την τελευταία δεκαετία. Οι δυο τους καταστρέφουν με τις κινήσεις τους το εγχειρίδιο κανόνων για τις Πρώτες Κυρίες, με τον δικό της, διαφορετικό τρόπο η καθεμιά.