Το 2010, τέσσερις φίλοι που μετέφεραν φωτογραφικό εξοπλισμό βάρους 32 κιλών βυθίστηκαν κάτω από τα κύματα του κόλπου Σοντουάνα, στα ανοιχτά της ανατολικής ακτής της Νότιας Αφρικής. Εκεί ο θαλάσσιος βιολόγος και φωτογράφος Λοράν Μπαλεστά βρέθηκε «πρόσωπο με πρόσωπο» με ένα πλάσμα που οι επιστήμονες θεωρούσαν ότι είχε εξαφανιστεί μαζί με τους δεινοσαύρους: έναν ζωντανό κοιλάκανθο.
Οι κοιλάκανθοι, που ανήκουν στην ομάδα ψαριών με «πτερύγια τύπου λοβού», υπήρχαν σε αφθονία σε όλες τις ηπείρους, ζώντας σε έλη της Τριαδικής Περιόδου, πριν από 410 εκατ. χρόνια. Οπως αναφέρει το BBC, τα θαλάσσια αυτά πλάσματα εξαφανίστηκαν από τους ωκεανούς πριν από 390 με 360 εκατ. χρόνια.
Τα δυνατά, σαρκώδη πτερύγιά τους αποτέλεσαν πρόδρομο των ζευγαρωμένων άκρων των τετράποδων, τα οποία περιλαμβάνουν όλα τα σπονδυλωτά της ξηράς – τα αμφίβια, τα ερπετά, τα πουλιά και τα θηλαστικά και, τελικά, τους ανθρώπους. Στην πραγματικότητα, οι κοιλάκανθοι σχετίζονται πιο στενά με τα τετράποδα παρά με οποιοδήποτε άλλο γνωστό είδος ψαριών.
Το πιο πρόσφατα γνωστό απολίθωμα κοιλάκανθου χρονολογείται πριν από 66 εκατ. χρόνια, γεγονός που οδήγησε τους επιστήμονες στην υπόθεση ότι τα συγκεκριμένα ψάρια ήταν είδη εξαφανισμένα από την εποχή των δεινοσαύρων. Αλλά το 1938, ένα ψάρι με ιριδίζοντα γαλαζοπράσινα λέπια και τέσσερα πτερύγια που έμοιαζαν με άκρα πιάστηκε σε μια τράτα στα ανοιχτά των ακτών της Νότιας Αφρικής.
Ο συγκεκριμένος κοιλάκανθος αποκλήθηκε «ζωντανό απολίθωμα», μολονότι οι ειδικοί ισχυρίζονται ότι το παρατσούκλι δεν είναι ακριβές και το ψάρι έχει τελικά εξελιχθεί – αν και με πολύ αργό ρυθμό. Σε κάθε περίπτωση, δεν ευδοκιμεί πλέον στα νερά που βρίσκονται περιφερειακά της ξηράς, αλλά στα βάθη των ωκεανών – σε σημεία πολύ βαθιά για συμβατικές τεχνικές κατάδυσης.
Το 2000, όμως, ο Μπαλεστά έμαθε για τον δύτη Πίτερ Τριμ, που στη διάρκεια μιας βαθιάς κατάδυσης βρήκε έναν κοιλάκανθο σε μια υποθαλάσσια σπηλιά σε βάθος μόλις 120 μ. Δέκα χρόνια αργότερα, μετά από εντατική εκπαίδευση –και με τη βοήθεια μιας νέας διαθέσιμης τεχνολογίας κατάδυσης με αναπνευστήρα, που επιτρέπει στον δύτη να παραμείνει για περισσότερο χρόνο στον βυθό– ο Μπαλεστά ζήτησε από τον Τριμ να γίνει ο υποθαλάσσιος οδηγός του.
Οι κοιλάκανθοι ζουν στη βενθική ζώνη –στον πυθμένα της θάλασσας– σε βάθος έως και 300 μ., κατά μήκος απότομων υποθαλάσσιων πλαγιών και σπηλιών. Κατά τη διάρκεια της ημέρας συγκεντρώνονται σε υποθαλάσσιες σπηλιές και βγαίνουν μόνο τη νύχτα για να τραφούν. Σε μια τέτοια βαθιά σπηλιά ο Μπαλεστά συνάντησε τον πρώτο κοιλάκανθο.
Η αποστολή ήταν άκρως επικίνδυνη, καθώς στο συγκεκριμένο τμήμα του βυθού επικρατούν ταραχώδη κύματα και ρεύματα, ενώ κυκλοφορούν και καρχαρίες. Πολλοί δύτες έχουν χάσει τη ζωή τους προσπαθώντας να φωτογραφίσουν αυτό το εξωτικό πλάσμα, αλλά ο Μπαλεστά είχε από μικρός το όνειρο να εξερευνήσει τους πιο απρόσιτους ωκεανούς. Σύντομα έγινε θαλάσσιος βιολόγος, εξερευνητής, τολμηρός δύτης και πολυβραβευμένος υποβρύχιος φωτογράφος.
Τα τηλεκατευθυνόμενα υποβρύχια οχήματα θα ήταν μια λύση αποφυγής του ρίσκου της κατάδυσης, αλλά, όπως λέει ο Μπαλεστά στο BBC, ένα τέτοιο όχημα χρειάζεται περίπου τέσσερις ώρες για να εξερευνήσει όλες τις υποθαλάσσιες σπηλιές του συγκεκριμένου βυθού, ενώ ο ίδιος το έκανε σε σχεδόν 12 λεπτά. Σε βάθος μέχρι και 200 μ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας οι καταδύσεις είναι πιο πρακτικές.
Ο Μπαλεστά στάθηκε πολύ τυχερός, καθώς στο πρώτο λεπτό της πρώτης του κατάδυσης με τον Τριμ βρέθηκε μπροστά στον κοιλάκανθο. «Δεν έδειχνε τάσεις περιέργειας, ούτε φόβου» λέει ο φωτογράφος. Αφού πλησίασε το ψάρι ώστε να το ενθαρρύνει να κινηθεί ανάμεσα σε δύο κάμερες τοποθετημένες σε μια ειδική βάση, η ομάδα άναψε τους προβολείς. Η ένταση του φωτισμού ήταν χαμηλή, καθώς ακόμα και σε τόσο βάθος ο ωκεανός δεν είναι κατασκότεινος.
Το 2013, ο Μπαλεστά και η ομάδα του επέστρεψαν και συνάντησαν πολλούς κοιλάκανθους, περνώντας έως και μισή ώρα μαζί τους. Το όνειρό του, όπως λέει στο BBC, είναι να επιστρέψει στο σημείο με έναν υποθαλάσσιο σταθμό και να περάσει «μια ολόκληρη μέρα και νύχτα μαζί τους στον βυθό».
Η κατανόηση των ωκεανών είναι ένα βήμα προς την προστασία τους, καθώς καλύπτουν το 70% της επιφάνειας της Γης και περιέχουν το 97% του νερού στον πλανήτη. Περίπου το ήμισυ του συνόλου του οξυγόνου που παράγεται στη Γη προέρχεται από τους ωκεανούς και βοηθά στη ρύθμιση του κλίματος, απορροφώντας πάνω από το ένα τέταρτο των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα που προκαλούνται από τον άνθρωπο – και περίπου το 90% της περίσσειας θερμότητας.
Οι ωκεανοί αντιπροσωπεύουν επίσης το 99% του κατοικήσιμου χώρου στον πλανήτη, γεγονός που τους καθιστά το μεγαλύτερο οικοσύστημα στη Γη. Και όμως, περισσότερα από τα τρία τέταρτά τους παραμένουν αχαρτογράφητα και ανεξερεύνητα, ενώ εκτιμάται ότι το 91% των ειδών που ζουν στους ωκεανούς δεν έχει ακόμη ταξινομηθεί.
Τα κοράλλια αντιμετωπίζουν προβλήματα – και χωρίς αυτά ολόκληρος ο τροφικός ιστός θα καταστρεφόταν. Υπάρχουν όμως ορισμένα είδη κοραλλιών που είναι πιο προσαρμόσιμα στην οξύνιση των ωκεανών και στην κλιματική αλλαγή. Και καθώς ο αριθμός των ειδών στον ωκεανό μειώνεται, η κατανόηση της θαλάσσιας ζωής και των ενδιαιτημάτων της είναι πιο σημαντική από ποτέ, υποστηρίζουν οι ειδικοί, εάν θέλουμε να σταματήσουμε την κρίση της βιοποικιλότητας.
Χάρη στο έργο του Μπαλεστά, γνωρίζουμε τώρα ότι ο κοιλάκανθος είναι από τα μακροβιότερα είδη ψαριών, με διάρκεια ζωής περίπου 100 χρόνια, και έχει μια από τις πιο αργές ιστορίες εξέλιξης όλων των θαλάσσιων ψαριών. Οπως και οι καρχαρίες βαθέων υδάτων με μειωμένο μεταβολισμό, έτσι και οι κοιλάκανθοι αναπτύσσονται αργά και χρειάζονται έως και 69 χρόνια για να φθάσουν σε σεξουαλική ωριμότητα – ενώ έχουν περίοδο κύησης περίπου πέντε ετών.
Τα μακρόβια υποθαλάσσια είδη είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε φυσικούς και ανθρωπογενείς στρεσογόνους παράγοντες, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι κοιλακάνθοι μπορεί να απειλούνται περισσότερο από όσο πιστεύαμε. Και μόνο παρατηρώντας αυτά τα πλάσματα στον δικό τους βιότοπο μπορούμε πραγματικά να αρχίσουμε να τα καταλαβαίνουμε.