Κατά κάποιους είναι ένα ανεξήγητο θαύμα. Οχι η αφή του Αγίου Φωτός, αλλά το πόσο υπνωτισμένη έχει σταθεί η Ορθοδοξία –και στην απόλυτη έκφανσή της η ελληνική Ορθοδοξία– απέναντι στον τρόπο με τον οποίο το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου, στο εσωτερικό του Παναγίου Τάφου στα Ιεροσόλυμα, ανάβει το καντήλι, ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες: ζωντανές τηλεοπτικές συνδέσεις, καθιερωμένες επικλήσεις για «θαύμα» από μέσα ενημέρωσης που κατά τα άλλα συστήνονται ως πομποί του ορθολογισμού, κατεπείγουσες αερογέφυρες και υποδοχές με κόκκινα χαλιά στα αεροδρόμια, μια υποσχόμενη λαμπαδηδρομία.
Τι συμβαίνει όμως πράγματι στο εσωτερικό του Παναγίου Τάφου εκείνες τις ώρες; Πώς ανάβει το Αγιο Φως;
Το μυστήριο υπήρχε πάντα, είναι και αυτό άλλωστε ένα μέρος της μαγείας. Σχεδόν όλοι οι αγιοταφίτες γνωρίζουν πώς περίπου «βγαίνει» το Αγιο Φως, ωστόσο ελάχιστοι ιερωμένοι έχουν πρόσβαση στην καρδιά της τελετουργίας και κανένας μέχρι σήμερα δεν τόλμησε να μιλήσει με λεπτομέρειες για αυτήν.
Για πρώτη φορά όμως, ένα βιβλίο, το «Λύτρωση – Περί του Αγίου Φωτός» του Δημήτρη Αλικάκου που κυκλοφορεί στις αρχές της επόμενης εβδομάδας από τις Εκδόσεις Εκκρεμές, έρχεται να δώσει συγκεκριμένες και αδιάσειστες απαντήσεις. Κατά τον συγγραφέα, τελειώνει το ζήτημα οριστικά. Το διαβάσαμε και φαίνεται ότι δεν έχει άδικο.
Στις 136 σελίδες του γεμάτου πληροφορίες συγγράμματος μιλούν όχι αυτοί που, αιώνες τώρα, κάτι άκουσαν, κάτι είδαν, νομίζουν ή πιστεύουν, αλλά οι πρωταγωνιστές του «θαύματος». Αυτοί που το προετοιμάζουν και το πραγματοποιούν. Από τον σκευοφύλακα του Παναγίου Τάφου Ισίδωρο και τον αρχιεπίσκοπο Κωνσταντίνης Αρίσταρχο, μια από τις σημαντικότερες μορφές της αγιοταφίτικης αδελφότητας, έως βεβαίως τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Θεόφιλο Γ’. Και όχι μόνο. Κομβική είναι, για παράδειγμα, και η κατάθεση του πρώην αρχιεπισκόπου Ασκάλωνος, Νικηφόρου.
Αλλά το εντυπωσιακό δεν είναι μόνο οι μαρτυρίες που εξασφαλίζει και καταγράφει ο συγγραφέας. Είναι το πώς δομεί την έρευνά του. Πώς επανέρχεται. Πώς εκμαιεύει –προσοχή, όχι εκβιάζει ή παγιδεύει, αλλά εκμαιεύει– τις απαντήσεις, πώς καθοδηγεί τον συνομιλητή του, πώς επιτρέπει σε ανθρώπους που έχουν αφιερώσει τον βίο τους στην εγκράτεια να αφεθούν να ψελλίσουν μιαν αδιανόητη αλήθεια. Μια φρικτή, όπως την χαρακτηρίζει ο ίδιος, αλήθεια.
Γράφει χαρακτηριστικά για τη συνομιλία του με τον αρχιεπίσκοπο Αρίσταρχο:
«…Σκεφτόμουν με ποιον τρόπο να συνεχίσω την κουβέντα, πηγαίνοντάς την –πού αλλού– στο Άγιο Φως. Φαίνεται ότι έκανα τη σωστή ερώτηση, καθώς πήρα μια ανέλπιστη απάντηση. Παρεμπιπτόντως, στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων μία είναι η λάθος ερώτηση που “απαγορεύεται” να την κάνεις. Αυτή που ζητάει βιαστικά να μάθει την αλήθεια, να λύσει δηλαδή το αίνιγμα των αινιγμάτων για “το θαύμα των θαυμάτων”. “Πώς ανάβει το Άγιο Φως;” Αυτή η ερώτηση δεν ανοίγει στόματα. Τα σφραγίζει. Και όταν δεν τα σφραγίζει, η απάντηση είναι μεταξύ των λέξεων “μυστήριο” και “θαύμα”. Ρώτησα λοιπόν: “Το καντήλι μπαίνει μέσα στον Πανάγιο Τάφο αναμμένο ή σβηστό;”»
Και σε άλλο σημείο περιγράφει τη συνομιλία του με τον πατριάρχη Θεόφιλο Γ’ (ας σημειωθεί ότι μόλις τον περασμένο Ιούνιο το Πατριαρχείο διέγραψε κάθε αναφορά στη λέξη «θαύμα» από τα επίσημα κείμενά του. Και, όπως παρουσιάζει με στοιχεία ο συγγραφέας, αυτό έγινε εξαιτίας του):
«– Πρόσφατα παρατήρησα ότι αλλάξατε το κείμενο περί της τελετής του Αγίου Φωτός στην ιστοσελίδα του Πατριαρχείου και στη θέση του μπήκε ένα άλλο, που δεν κάνει πουθενά λόγο για “θαύμα”.
– Ναι, αυτό το κείμενο δεν έπρεπε να είναι εκεί, δεν γνωρίζω πώς μπήκε.
– Ναι, αλλά το νέο κείμενο δεν μιλάει για θαύμα.
– Μα το Πατριαρχείο δεν μιλάει για θαύμα! Η λέξη προέρχεται από το “θαυμάζω”. Τι σχέση μπορεί να έχει με μια ιερή τελετή;
Δεν πίστευα στ’ αυτιά μου. Αναγκαστικά, η επόμενη ερώτηση δεν μπορούσε να είναι άλλη από τη λεγόμενη «απαγορευμένη»: “Και αφού δεν είναι θαύμα, τότε πώς ανάβει το Άγιο Φως;”»
Ακόμα και αυτή η παραδοχή θα μπορούσε να αρκεί. Αλλωστε αποτελεί από μόνη της ένα πεδίο νέας θεολογικής αναζήτησης και συζήτησης σχετικά με τη δύναμη και τον ύψιστο συμβολισμό του καθαγιασμού του Φωτός, δηλαδή για την απίστευτη και μοναδική δύναμη της τελετής αντί για τον ιερό αυτοσκοπό παραγωγής ενός θαύματος.
Αλλά ο συγγραφέας δεν μένει σε αυτήν. Συνεχίζει την έρευνα. Επανέρχεται. Ξαναμιλά με τον Ισίδωρο.
«Ολο το ταξίδι, όλη η έρευνα, όλος ο χρόνος που αφιέρωσα γι’ αυτήν την υπόθεση, όλα κρέμονταν στα αμέσως επόμενα λεπτά. “Μου είπατε ότι το καντήλι μπαίνει σβηστό και αυτό το γνωρίζει και ο Πατριάρχης. Καλώς μέχρι εδώ. Τότε πώς ανάβουν τα κεριά του Πατριάρχη από ένα σβηστό καντήλι; Από πού βγαίνει το Άγιο Φως;” Σιωπή. “Σεβασμιότατε, πρέπει να μου απαντήσετε”. Σιωπή. “Σεβασμιότατε, πείτε μου, παρακαλώ, ποια χριστιανική λογική λέει ότι πρέπει να αφήνετε έναν άνθρωπο να βασανίζεται από ένα ‘θαύμα’, που όμως ‘από θεολογικής απόψεως δεν είναι θαύμα’, όπως είπατε; Πότε δίδαξε ο Χριστός ότι πρέπει να αρνούμαστε να πούμε την αλήθεια σε αυτόν που την αναζητάει;»
Η απάντηση που δίνει ο σεβάσμιος Ισίδωρος έχει, όπως περιγράφει ο συγγραφέας, τον τόνο της συντριβής.
«Παρατήρησα ότι τα μάτια του ήταν υγρά, είχαν βουρκώσει. Περίεργο. Δεν ένιωθα πως είχα πετύχει κανέναν θρίαμβο, καμία νίκη. Ήμουν προετοιμασμένος για όλα, αλλά όχι γι’ αυτό. Η ψυχή μου είχε στεγνώσει. Ενστικτωδώς άπλωσα το χέρι μου και το ανεβοκατέβασα απαλά δυο φορές στον ώμο του. Σαν να ήταν φίλος απ’ τα παλιά. Σαν να του έλεγα: “Τιμάς το ράσο που φοράς. Στ’ αλήθεια, είσαι έντιμος και γενναίος”».
Αυτό που πετυχαίνει ο Αλικάκος με το βιβλίο του είναι μια ακτινογραφία του Παναγίου Τάφου στις δραματικές για την Ορθοδοξία στιγμές του Μεγάλου Σαββάτου. Συγκεντρώνει στοιχεία, μοτίβα, κινήσεις και αντικείμενα που παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία, αποσυνθέτει ένα πέπλο μυστικότητας και φτάνει τελικά σε μια πεζή αλήθεια.
Γιατί το κάνει;
«Ο Αλικάκος δεν λειτουργεί με την έπαρση του κρημνιστή. Τιμά και σέβεται, αλλά προτιμά την πικρή αλήθεια από το γλυκό και δημοφιλέστατο ψεύδος», απαντά στο Επίμετρο του βιβλίου ο Παντελής Μπουκάλας. Εχει δίκιο.
Το βιβλίο έρχεται όχι σαν πράξη αιρετική, αλλά σαν κάθαρση, ή σαν λύτρωση όπως υποδηλοί ο τίτλος του – ασχέτως αν το timing της κυκλοφορίας μπορεί όντως να εκληφθεί από κάποιους ως μια πρόκληση καθώς πλησιάζει το Πάσχα.
Ο συγγραφέας-ερευνητής σε καμία στιγμή δεν αμφισβητεί την πίστη, το σημειώνει καθαρά όταν γράφει πως «υπάρχουν όμως και εκατομμύρια Ορθόδοξοι πιστοί –ακόμα και κληρικοί, όπως θα δούμε– που αρνούνται ότι η πίστη είναι σε πόλεμο με τη λογική. Είναι εκείνοι που πιστεύουν ότι η Ορθοδοξία είναι βίωμα, στάση ζωής και πνευματικότητα, και όχι θέατρο επίδειξης θαυμάτων. Είναι όλοι όσοι δεν βολεύονται με τίποτα άλλο πέραν της αλήθειας»…
Το βιβλίο έρχεται να αποκαθηλώσει την προαιώνια σκηνοθεσία -και εμπορία- ενός (μη) θαύματος που δεν χρειαζόμαστε. Ερχεται να κλείσει ένα κεφάλαιο που άνοιξε πριν έντεκα αιώνες. Μοιάζει απίστευτο, αλλά το καταφέρνει.
Και αν κάποιοι επικαλούνται τη μακρά παράδοση, ότι το «θαύμα» του Αγίου Φωτός μάς έρχεται από τα βάθη των αιώνων, μια καλή απάντηση δίνει στον πρόλογο του βιβλίου ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος:
«Το 2001, επί εκσυγχρονιστικής κυβερνήσεως Σημίτη, αποφασίστηκε το Άγιο Φως να γίνεται δεκτό στην Αθήνα με τιμές αρχηγού κράτους. Στρώνεται κόκκινο χαλί, παρευρίσκεται υπουργός ως εκπρόσωπος της κυβέρνησης, μητροπολίτης εκ μέρους της Εκκλησίας, στρατιωτική μπάντα παιανίζει και στρατιωτικό άγημα παρουσιάζει όπλα. Το Άγιο Φως είναι ο αρχηγός κράτους που επισκέπτεται συχνότερα από κάθε άλλον τη χώρα μας. Οσο εύκολο είναι ένας υποκριτής και δημαγωγός να καθιερώσει μια γελοία τελετουργία, άλλο τόσο είναι δύσκολο, φαίνεται, ένας μυαλωμένος άνθρωπος να αναλάβει την ευθύνη να την καταργήσει. Και αν για τους εχέφρονες εν γένει ανθρώπους όλη αυτή η φανφάρα είναι γελοιότητα, για τους χριστιανούς ειδικότερα είναι και ασέβεια!»…
Ενα τελικό συμπέρασμα μάς προσφέρει ο Κωνσταντίνος Παπαστάθης, επίκουρος καθηγητής στο ΑΠΘ, ίσως ο πιο ειδικός επί ζητημάτων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και εκ των παρουσιαστών του βιβλίου στην εκδήλωση που θα γίνει στις 9 Απριλίου στο Polis Art Cafe (θα συντονίζει η δημοσιογράφος Νίκη Λυμπεράκη). Δήλωσε λοιπόν ο κ. Παπαστάθης στο Protagon: «Το βιβλίο “Λύτρωση” είναι ένα δώρο στον ιστορικό του μέλλοντος. Η έρευνα του Δημήτρη Αλικάκου κλείνει οριστικά και αμετάκλητα το ζήτημα “θαύμα του Αγίου Φωτός” για το οποίο σπαταλήθηκε πολύτιμο πνευματικό και εκκλησιαστικό κεφάλαιο, κυρίως στους δύο τελευταίους αιώνες».