Δεν περιμένεις να το δεις αυτό μέσα στο ασανσέρ του «Metropole», του ξενοδοχείου με τη θρυλική παραλιακή λεωφόρο Κορνίς στο πιάτο. Δεξιά, δίπλα από τα μπουτόν, φιγουράρει το όνομα «Constantine Cavafy». Μαζί με μια φωτογραφία του, ένα σημείωμα στα αγγλικά που τον συστήνει («O πιο επιφανής έλληνας ποιητής του 20ού αιώνα»), και στα ελληνικά: «Εχω κοιτάξει τόσο πολύ την ομορφιά, που τα μάτια μου ξεχειλίζουν από αυτήν» (απόδοση των στίχων: «Την εμορφιά έτσι πολύ ατένισα, που πλήρης είναι αυτής η όρασή μου»). Δεν είναι τυχαίο. To «Μetropole» είναι και αυτό από τα τοπόσημα της αλεξανδρινής ιστορίας του Κ.Π. Καβάφη.
Στη σημερινή σουίτα 310 του ξενοδοχείου ήταν το γραφείο του τότε που εκεί στεγάζονταν τα γραφεία του Τρίτου Κύκλου Αρδεύσεων του υπουργείου Δημοσίων Εργων της Αιγύπτου. Είχε προσληφθεί το 1892 ως υπάλληλος, έκτακτος όμως, γιατί δεν είχε ούτε την αιγυπτιακή ούτε –πλέον– τη βρετανική υπηκοότητα (τη δεύτερη, που την είχε και από τους δύο γονείς του, την είχε αποποιηθεί, κρατώντας μόνο την ελληνική). Ωστόσο, η ευσυνειδησία του και η εργατικότητά του τον βοήθησαν να κρατήσει την προσωρινή αυτή θέση (και την οικονομική ασφάλεια που τού παρείχε μετά τον θάνατο του πατέρα του και τη διάλυση της οικογενειακής εταιρείας «Καβάφης και Σία») για 30 ολόκληρα χρόνια.
Μερικούς δρόμους πιο πάνω από το «Metropole», στο κέντρο της Αλεξάνδρειας, ένα άλλο καβαφικό τοπόσημο, το τελευταίο σπίτι του (1907-1933), απέκτησε πριν από λίγες μέρες νέα ζωή. Είναι η οικία της οδoύ Λέψιους – που αργότερα μετονομάστηκε σε οδό Σαρμ αλ Σέιχ και σήμερα είναι πανηγυρικά η «Rue C.Cavafy». Το Ιδρυμα Ωνάση ανέλαβε στις αρχές του 2022, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού, την αποκατάσταση και αναδιαμόρφωσή της.
Τα εγκαίνια πραγματοποίησε το Σάββατο 11/5 η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου. Σημειωτέον ότι επρόκειτο να λάβουν χώρα πολύ νωρίτερα (τον περασμένο Νοέμβριο, μαζί με τον αθηναϊκή στέγη του Καβάφη στο διατηρητέο της Φρυνίχου στην Πλάκα), αλλά η τεταμένη κατάσταση στη Μέση Ανατολή (που βεβαίως παραμένει τεταμένη) προκάλεσε την αναβολή.
Ακριβώς μία μέρα νωρίτερα, μια μικρή ομάδα ελλήνων δημοσιογράφων, προσκεκλημένοι του Ιδρύματος Ωνάση, έχουμε την τύχη να ξεναγηθούμε στην ανακαινισμένη οικία της πρώην οδού Λέψιους. Οι ντόπιοι μάς περιεργάζονται καθώς φτάνουμε με το βαν, αν και πρέπει να έχουν συνηθίσει πια τα πολλά σούρτα φέρτα εδώ στο διώροφο του αριθμού 10 (κτίστηκε μεταξύ 1905-1910, χαρακτηριστικό δείγμα της εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής που κυριαρχούσε στην πόλη τον 19ο και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα).
Η γύρω περιοχή υποβαθμισμένη αλλά όχι «κακόφημη», όπως φημολογείται ότι ήταν την εποχή του Καβάφη: μια στοά με καφενεία (αποκλειστικά με άνδρες θαμώνες, κάποιοι παίζουν ντόμινο), ένα γκαράζ, ένα μαγαζί με ξύλινα χειροποίητα διακοσμητικά (αλλά και κάμποσα ελληνικά σουβενίρ της δεκαετίας του ’70) κ.ά.
Ο Μωχάμεντ, θυρωρός της οικίας Καβάφη από το 1992, που τα μιλάει πια τα ελληνικά, έχει δει να διαβαίνουν το κατώφλι της (προ ακόμη ανακαίνισης) επισκέπτες από όλον τον κόσμο. Κάποιοι απλοί ταξιδιώτες, άλλοι λάτρεις της ποίησης, μερικοί νομπελίστες. Περνώντας και εμείς από το ισόγειο (που λειτουργούσε ως οίκος ανοχής), ανεβαίνουμε τις μαρμάρινες σκάλες στον δεύτερο όροφο. Την ξενάγηση αναλαμβάνει η ακαταπόνητη εκπρόσωπος του Αρχείου Καβάφη, Μαριάννα Χριστοφή.
Δεν πρόκειται για μουσείο, αλλά για έναν «χώρο που ενεργοποιεί μια εμπειρία βιωματική», όπως τονίζει ο, Αλεξανδρινός και ο ίδιος (με δύο γονείς Αιγυπτιώτες), πρόεδρος του ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου. Πρόκειται για τον καβαφικό τρίτο «πόλο», μετά το Αρχείο Καβάφη στην Αθήνα και, βέβαια, το ψηφιακό αρχείο (η ιστοσελίδα cavafy.onassis.org είναι ήδη προσβάσιμη σε όλους).
O χώρος, σχεδιασμένος από την Εύα Μανιδάκη και τον Θανάση Δεμίρη του Flux-office (εξ ου ότι αρχιτεκτονικά και ιστορικά είναι «συγγενής» με την αθηναϊκή στέγη του Καβάφη), περιλαμβάνει οκτώ θεματικά δωμάτια. Κάθε ένα συνοδεύεται από το δικό του ποίημα. Τoυς τοίχους του πρώτου δωματίου, «Ο παγκόσμιος ποιητής», διατρέχει μια φράση (στα αγγλικά) του βρετανού ομοτέχνου του Γ.Χ. Οντεν, η οποία μαρτυρά ότι ένα ποίημα του Καβάφη μπορεί να μεταφραστεί σε οποιαδήποτε γλώσσα, γιατί το ύφος του είναι τόσο διακριτό που «κανένας άλλος δεν θα μπορούσε να το έχει γράψει». Το δωμάτιο φιλοξενεί μεταφράσεις του έργου του από τη δεκαετία του 1950 μέχρι σήμερα (μεταφραστές από όλον τον κόσμο έρχονται πλέον και τις δωρίζουν μόνοι τους).
Ακολουθεί το δωμάτιο «Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι», που αναδεικνύει την αέναη σύνδεση του ποιητή με την πόλη (αν και η αλήθεια είναι ότι κάποιες φορές τη βρίσκει «αποπνιχτική»: «Θα ήταν καλύτερα στη Λόνδρα, αλλά τη συνήθισα»). Αυτό είναι το δωμάτιο με το μικρό, ξακουστό μπαλκόνι. Πράγματι, όταν στέκεσαι εδώ και ακούς τη φωνή του ιμάμη να καλεί τους πιστούς (η ώρα είναι 5 το απόγευμα), όταν αντικρύζεις απέναντι τον τρούλο του Αγίου Σάββα και το Ελληνικό Νοσοκομείο, δεν μπορείς να μη σκεφτείς ότι βρίσκεσαι όσο πιο κοντά γίνεται (γεωγραφικά τουλάχιστον) σε αυτό που άκουγε, οσμιζόταν και ατένιζε ο Καβάφης.
«Πού θα μπορούσα να ζήσω καλύτερα;» είχε πει προφητικά όταν ήρθε να ζήσει εδώ τα 26 τελευταία χρόνια της ζωής του. «Κάτω από μένα ο οίκος ανοχής θεραπεύει τις ανάγκες της σάρκας. Και εκεί είναι η εκκλησία όπου συγχωρούνται οι αμαρτίες. Και παρακάτω το νοσοκομείο όπου πεθαίνουμε».
Το δωμάτιο «Καβαφικοί Διάλογοι» φιλοξενεί την αλληλογραφία του με σύγχρονούς του ανθρώπους των γραμμάτων, αποκόμματα εφημερίδων για το έργο του κ.ά. Στο κεντρικό του τραπέζι οκτώ έργα ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών (Μπέρτολτ Μπρεχτ, Ε.Μ. Φόρστερ, Γιάννη Ρίτσου, Γιάννη Τσαρούχη κ.ά.) συμπυκνώνουν τον παγκόσμιο αντίκτυπο του καβαφικού έργου.
Τα δωμάτια «Γενεαλογία και προσωπική ζωή» είναι γεμάτα από ημερολόγια, επιστολές, σημειώματα και τεκμήρια που σχετίζονται με τη γενεαλογία της οικογένειάς του (ανάμεσά τους τα διαβατήρια των γονιών του, Χαρίκλειας και Πέτρου-Ιωάννη, αδιάψευστα πειστήρια της κοσμοπολίτικης κοινωνικής ταυτότητας της οικογένειας). Ακολουθεί η αναδημιουργία του σαλονιού του, όπως ήταν την εποχή που υποδεχόταν φίλους του και ανθρώπους του πνεύματος, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης ή ο Κώστας Ουράνης.
Τα έπιπλα που το κοσμούν δεν είναι τα αυθεντικά. Προέρχονται από την πρώτη περίοδο λειτουργίας του χώρου, χάρη στην πρωτοβουλία, το 1992, του σπουδαίου ιστορικού και διανοητή Κωστή Μοσκώφ (1939-1998), που διετέλεσε μορφωτικός ακόλουθος στην ελληνική πρεσβεία του Καΐρου.
Το δωμάτιο «Ο Καβάφης σήμερα» περιλαμβάνει τα έργα τέχνης αλλά και όλα τα βίντεο – έργα από τη σειρά «Visual Cavafy», σε ανάθεση του Ιδρύματος Ωνάση, στο πλαίσιο του φεστιβάλ Αrchive of Desire στη Νέα Υόρκη (2023). Το έβδομο είναι αφιερωμένο στο «αρχείο Καβάφη» και το τελευταίο, όπου δεσπόζει το πρόπλασμα του ποιητή που σχεδίασε ο Πραξιτέλης Τζανουλίνος, αφηγείται την ιστορία της ίδιας της οικίας. Η οποία, να θυμίσουμε, ένα φεγγάρι είχε λειτουργήσει και ως «Πανσιόν Αμίρ».
Η αλήθεια είναι ότι πολλοί Καβάφηδες ζωντανεύουν μέσα από αυτά τα οκτώ δωμάτια, πολλοί κόντρα στις στερεοτυπικές εικόνες που έχουμε γι’ αυτόν. Ο κοσμικός και ο χωρατατζής που αγαπούσε το ουίσκι και κρατούσε «τετράδια τζόγου». Ο «Κωνσταντινοπολίτης την καταγωγήν» που γεννήθηκε και πέθανε στην Αλεξάνδρεια αλλά ήταν, σύμφωνα με τον Ε.Μ. Φόρστερ, «πιστός Ελληνας». Ο ευαίσθητος νέος που εξερεύνησε τη σεξουαλικότητά του. Ο γόνος μεγαλεμπόρων που αναγκάστηκε να βιοποριστεί ως δημόσιος υπάλληλος. Ο μανιώδης καπνιστής που πέθανε από καρκίνο του λάρυγγος. Ο μικρότερος από εννιά αδέλφια που πέθαναν όλα πριν από αυτόν: δύο ήταν ερασιτέχνες ζωγράφοι, ένας έγραφε στίχους στα αγγλικά και στα γαλλικά, ένας άλλος ήταν ο πρώτος του μεταφραστής.
«Ο ποιητής που δεν εμπνεύστηκε από τις ιστορικές περιπέτειες του ελληνισμού σε κρίσιμες στιγμές», όπως θα σημειώσει ο φιλόλογος και πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού Νίκος A. Κούκης, «αλλά που κατόρθωσε με την αλήθεια του να γίνει παγκόσμιος».
Αλλοι σταθμοί του ταξιδιού
Σε αυτό το τριήμερο «καβαφικό» ταξίδι στην Αλεξάνδρεια υπάρχει μια αδιόρατη συγκίνηση επιστροφής, όπως θα πει χαρακτηριστικά η διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, Αφροδίτη Παναγιωτάκου, «ακόμα και για εκείνους που δεν σχετίζονται με την Αλεξάνδρεια. Για κάποιο λόγο, οι περισσότερο από εμάς, νομίζω, αισθανόμαστε σαν να επιστρέφουμε σε αυτήν την πόλη. Η Αλεξάνδρεια είναι σαν να είναι τοποθετημένη, όπως και ο Καβάφης, εξωγεωγραφικά».
Το ταξίδι θα περιλάβει και άλλους σταθμούς (που έμμεσα ή άμεσα συναντώνται με τον μεγάλο Αλεξανδρινό). Την ξενάγηση στο Ελληνορωμαϊκό Μουσείο, που άνοιξε τις πύλες του στο κοινό ξανά μόλις πέρυσι, μετά από 18 ολόκληρα χρόνια εργασιών ανάπλασης (ο Καβάφης χαιρέτισε το 1892 τα εγκαίνιά του σε ένα άρθρο του με τίτλο «Το Μουσείο μας»). Η λειτουργία στον ιστορικό Ναό του Ευαγγελισμού, στην οποία χωροστατεί ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής Θεόδωρος Β’. Η ξενάγηση στο Πατριαρχείο, στο Αβερώφειο και σε άλλα «κοσμήματα» της ελληνικής παροικίας (κάποτε τόσο ακμάζουσας και ποικιλόμορφης, σήμερα μόλις 81 Ελληνες έχουν απομείνει), με την αρωγή, μεταξύ άλλων, του μητροπολίτη Πτολεμαΐδος Παντελέημονα και του πρόεδρου της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, Ανδρέα Βαφειάδη.
Η σύγχρονη Αλεξάνδρεια θα είναι το φόντο σε αυτό το ταξίδι επιστροφής στη γενέτειρα του Καβάφη. Με τη μυθική Κορνίς (που τρέμεις να διασχίσεις, γιατί τα αυτοκίνητα απλά δεν σταματούν για τους πεζούς και οι ντόπιοι πεζοί δεν… χαμπαριάζουν). Με τα κιτρινόμαυρα (και σαραβαλιασμένα) Lada ταξί της. Με τον βαριά πληγέντα τουρισμό της (αισθανόμαστε σχεδόν οι μοναδικοί τουρίστες σε μια πόλη –ανεπίσημα– 11 εκατ. κατοίκων)· ο πόλεμος Ισραήλ-Χαμάς από τη μια, οι Χούθι στην Ερυθρά Θάλασσα από την άλλη. Με τα διαφορετικά στρώματα ιστορίας κάτω από κάθε σπιθαμή της (εξ ου και δεν έχει μετρό αλλά μόνο τραμ, το έπαιρνε και ο Καβάφης).
Από τον Καβάφη στον Αλέξανδρο
Οχι μακριά από το ελληνοορθόδοξο κοιμητήριο της πόλης με τα υπέροχα ταφικά μνημεία –ανάμεσα στα οποία των οικογενειών Αβέρωφ, Ράλλη, Λαγουδάκη, Σαλβάγου κ.ά., όπως και του ίδιου του Καβάφη–, θα έχουμε μια αναπάντεχη, μη προγραμματισμένη συνάντηση. «Σκοντάφτουμε» πάνω στην ανασκαφή της επιφανούς αρχαιολόγου Καλλιόπης Λημναίου-Παπακώστα, η οποία έκανε και ένα «πέρασμα» από το πρόσφατο πολυσυζητημένο ντοκιμαντέρ του Netflix για τον Μεγαλέξανδρο (στο σοβαρό, εξυπακούεται, και τεκμηριωμένο κομμάτι, με τους ειδικούς, και όχι στη δραματοποιημένη «σαπουνόπερα» με τις κάμποσες, όπως φημολογείται, ανακρίβειες).
Η πινακίδα στην είσοδο γράφει «Hellenic Research Institute of the Alexandrian Civlization-Archaeological Project». Η αρχαιολόγος και διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου- Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού (ΗRIAC) βρίσκεται επί ποδός, με ατσάκιστο λινό μπεζ κοστούμι και ηλεκτρισμένο βλέμμα – αν μια χολιγουντιανή παραγωγή έψαχνε μια κομψή, παλαιάς κοπής, gutsy αρχαιολόγο, θα ήταν το τέλειο καστ. «Σκάβει» την Αλεξάνδρεια εδώ και 28 ολόκληρα χρόνια, φιλόπονη και παθιασμένη. Παλιά ερχόταν μόνο για έναν μήνα, σήμερα μένει πια εδώ οκτώ μήνες τον χρόνο. Οι δυσκολίες πολλές, αλλά δεν το βάζει κάτω: «Oταν ξεκίνησα, είχα οκτώ έλληνες αρχαιολόγους μαζί μου. Ενας ένας κουράζονταν, πριν δυο χρόνια με παράτησε και η τελευταία».
Απολογείται που μας μιλάει έτσι βιαστικά, όμως από στιγμή σε στιγμή αναμένει την επίσκεψη της Προέδρου της Δημοκρατίας. Μας μιλάει για αυτό που αντικρίζουμε μπροστά μας στον χώρο ανασκαφής εδώ στo Πάρκο Σαλαλάτ: τη βάση θεμελίωσης ενός πολύ μεγάλου και, όπως εκτιμά η ίδια, ιδιαίτερα ψηλού δημόσιου οικοδομήματος (του 2ου π.Χ. αιώνα). Πιθανότατα ένα από τα διάσημα κτίρια που περιγράφουν αρχαίοι συγγραφείς, κυρίως ο Στράβωνας στη Βασιλική Συνοικία (η οποία μάλλον «κρύβεται» κάτω από το Σαλαλάτ).
Πιο δίπλα μας δείχνει τις μαύρες πέτρες από έναν βασικό ρωμαϊκό δρόμο της Αλεξάνδρειας (ανακαλύφθηκε το 2017). Μας εξηγεί πόσο σημαντική είναι η ανακάλυψη αυτή για να εντοπιστεί η διασταύρωση των δύο μεγάλων δρόμων της πόλης που σχεδίασε ο ίδιος ο Αλέξανδρος. Ο ένας, ο οριζόντιος, από την Ανατολή προς τη Δύση, είναι ο ίδιος εδώ και 2.300 χρόνια, και είναι η σημερινή Φουάντ. Αυτός που δεν είχε βρεθεί ήταν ο κάθετος, που ξεκινούσε από τη θάλασσα και τα παλάτια και έφτανε μέχρι τη λίμνη Μαρεώτιδα. Και είναι σημαντική αυτή η διασταύρωση, γιατί ήταν το κέντρο της πόλης. «Οπως, δε, μας περιγράφει ένας αρχαίος συγγραφέας που επισκέφτηκε στην Αλεξάνδρεια, λίγα “στάδια” (δηλαδή λίγες εκατοντάδες μέτρα) από τη διασταύρωση αυτή ήταν ο τάφος του Αλέξανδρου».
Ρίγη συγκίνησης σε διαπερνούν όταν ακούς τη διακεκριμένη αρχαιολόγο να αφηγείται την ακριβή στιγμή της ανακάλυψης του πρώιμου ελληνιστικού μαρμάρινου αγάλματος (όπως εκτιμάται, του ίδιου του Αλέξανδρου), το οποίο θαυμάσαμε νωρίτερα στο Ελληνορωμαϊκό Μουσείο.
Η ανακάλυψη έγινε και αυτή εδώ, στο πάρκο Σαλαλάτ. Kαι μάλιστα το 2009, μέσα στις ταραχές της Αραβικής Ανοιξης. «Το γκαζόν έφτανε μέχρι πάνω» περιγράφει η κυρία Λημναίου-Παπακώστα. «Είχαμε ανοίξει μια τομή 3Χ5 μ. και κατεβαίναμε με πολλά προβλήματα λόγω του νερού. Εσείς τώρα βλέπετε μια ιδανική κατάσταση, γιατί αντλούμε το νερό 24 ώρες το 24ωρο. Τότε όμως είχαμε δυο-τρεις οικιακές αντλίες που σκάγανε, χαλάγανε, μια κατάσταση τρομερή. Και λέω “Δεν μπορώ να συνεχίσω άλλο, κουράστηκα”. Και πέφτει το χώμα. Μόνο του έπεσε, από την παρειά της τομής. Και βλέπουμε ένα άσπρο μαρμαράκι που ήταν από το γόνατο. Πώς να φύγει κανείς μετά;».
Τελευταίος μας σταθμός, λίγο πριν οδεύσουμε για το αεροδρόμιο φορτωμένοι χουρμάδες με σοκολάτα από το ελληνικό «Délices», θα είναι οι περίφημες κατακόμβες Κομ ελ Σουκάφα. Μια νεκρόπολη 2.000 ετών στα έγκατα της Γης. Η ξεναγός μας, η Ζαχάρα (δηλαδή «Λουλούδι»), που έχει και σπουδές Συγκριτικής Θρησκειολογίας, μας καθοδηγεί χαμογελαστά –και με ταχύτητα οπλοπολυβόλου– μέσα σε αυτή την αρχαία πόλη του θανάτου.
Για κάποιο λόγο, και αυτός ακόμη ο σταθμός του ταξιδιού δεν είναι τόσο μακριά από τον οικουμενικό μας ποιητή, «του οποίου όλος ο συνειδητός βίος στάθηκε μια μελέτη θανάτου», σύμφωνα με τον βασικό και άοκνο μελετητή του, τον φιλόλογο Γ. Π. Σαββίδη (στον οποίο, να θυμίσουμε, είχε αρχικά περάσει το αρχείο του Κωνσταντίνου Καβάφη από τον κληρονόμο του Αλέκο Σεγκόπουλο).
Ο Γ. Π. Σαββίδης θα γράψει για το τελευταίο της ζωής του ποιητή ταξίδιον: «Στις 29 Απριλίου 1933 (ημέρα των γενεθλίων του) ο κύριος Κωστής Πέτρου Φωτιάδης Καβάφης, χάρη σε μια εκπληκτική συνέπεια της Μοίρας απέναντι στον ακριβέστερο εξόριστο άρχοντα του ελληνικού λόγου, έκλεισε στην γενέτειρά του τον εβδομηντάχρονο κύκλο της επίγειας ζωής του και πέρασε στον κύκλο της αιωνιότητας: έγινε, οριστικά, ο Καβάφης».