Εξαφανίστηκε μια νύχτα του Οκτωβρίου του 1969 κι έκτοτε βρίσκεται στις πρώτες θέσεις των έργων τέχνης που αναζητούνται από την αστυνομία παγκοσμίως. Είναι θύμα της Μαφίας; Κατέληξε στα δόντια αρουραίων και γουρουνιών σε έναν αχυρώνα κι ό,τι απέμεινε έγινε στάχτη από πυρκαγιά; Μήπως τελικά βρίσκεται αμπαρωμένο σε κάποια μεγάλη ιταλική συλλογή; Όσο περνούν τα χρόνια οι ειδικοί εκτιμούν ότι τόσο πιο δύσκολο είναι να κλείσει αυτή η βαριά πληγή που έχει ανοίξει στην Ιστορία της Τέχνης η κλοπή της «Γέννησης με τον Άγιο Φραγκίσκο και τον Άγιο Λαυρέντιο» του Καραβάτζιο. Έως ότου, όμως, λυθεί το μυστήριο γύρω από την τύχη του πολύτιμου πίνακα, τη θέση του στο παρεκκλήσι του Αγίου Λαυρεντίου στο Παλέρμο της Ιταλίας παίρνει μία ομοιογραφία (facsimile) του χαμένου έργου, με την υπογραφή των ειδικών που ανέλαβαν να αντιγράψουν και τον τάφο του Τουταγχαμών στην Αίγυπτο.
Μια νύχτα με καταιγίδα
Ήταν φθινόπωρο του 1608 όταν ο οξύθυμος Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο έφτανε στη Σικελία έχοντας στην πλάτη του όχι μόνο έναν φόνο που είχε διαπράξει στη Ρώμη, αλλά και μια ένοπλη επίθεση εναντίον ιππότη στη Μάλτα, τον οποίο και τραυμάτισε σοβαρά. Τη νύχτα κοιμόταν έχοντας στο προσκεφάλι του ένα στιλέτο. Τη μέρα δεν αποχωριζόταν τα πινέλα του. Ηταν η εποχή που δημιούργησε ένα από τα τελευταία αριστουργήματά του, τη «Γέννηση με τον Άγιο Φραγκίσκο και τον Άγιο Λαυρέντιο», καθώς δύο χρόνια αργότερα πέθανε σε ηλικία 39 ετών.
Για τρεισήμισι αιώνες το έργο ύψους 2,5 μ. και πλάτους 2 μ. που απεικονίζει το νεογέννητο Ιησού αποκαμωμένο σε ένα αχυρένιο στρώμα, τη μητέρα του εξαντλημένη και ατημέλητη, παρέμενε αμετακίνητο. Μια τηλεοπτική εκπομπή, όμως, που παρουσίαζε τους κρυμμένους πολιτιστικούς θησαυρούς της Ιταλίας φαίνεται ότι παρακίνησε τους δράστες να προχωρήσουν στην κλοπή. Και λίγο αργότερα, μια νύχτα με καταιγίδα οι ληστές αφαίρεσαν τον πίνακα.
Έκτοτε το έργο – η αξία του οποίου εκτιμάται στα 20 εκατ. δολάρια – βρίσκεται στον κατάλογο του FBI με τα δέκα σημαντικότερα ανεξιχνίαστα εγκλήματα που αφορούν στην τέχνη. Η επικρατέστερη εκδοχή θέλει τη Μαφία να βρίσκεται πίσω από την κλοπή.
Η τεχνολογία ανέστησε τη Γέννηση
Τούτα τα Χριστούγεννα όμως, 46 χρόνια μετά την κλοπή του πολύτιμου έργου του ζωγράφου που χειρίστηκε το παιχνίδι του φωτός και της σκιάς όπως κανένας άλλος, η περίφημη «Γέννησή», επιστρέφει στον τόπο όπου γεννήθηκε. Όχι επειδή επιτέλους κάποιος αποκάλυψε την αλήθεια γύρω από την τύχη του πίνακα, αλλά επειδή «επενέβη» η τελευταία λέξη της τεχνολογίας. Κι έτσι στο παρεκκλήσιο του Αγίου Λαυρεντίου βρίσκεται ένας κλώνος, ένα πανομοιότυπο έργο που με την πρώτη ματιά μπορεί να ξεγελάσει τον επισκέπτη ότι πρόκειται για τον αυθεντικό πίνακα. Έργο που ανέλαβε να φέρει σε πέρας η εταιρεία που είχε ως τώρα την ευθύνη για την δημιουργία του αντιγράφου του τάφου του Τουταγχαμών στο Λούξορ, όσο και του «Γάμου στην Κανά» του Πάολο Βερονέζε στον Άγιο Γεώργιο Ματζόρε στη Βενετία.
Η τεχνολογία κάνει θαύματα, αλλά χρειάζονται και ορισμένες προϋποθέσεις, οι οποίες δεν υπήρχαν στη συγκεκριμένη περίπτωση. Κι η μεγαλύτερη έλλειψη ήταν φωτογραφίες του χαμένου πίνακα. Στη διάθεση των αρχιτεκτόνων και των μηχανικών υπολογιστών της εταιρείας Factum Arte που ανέλαβε τη δημιουργία του αντιγράφου ύστερα από πρωτοβουλία του τηλεοπτικού σταθμού Sky, υπήρχε μόνο μια διαφάνεια βάσει της οποίας είχε δημιουργηθεί η φωτογραφία που αντικαθιστούσε ως τώρα το έργο. Και λιγοστές ασπρόμαυρες φωτογραφίες από τη δεκαετία του 50 που εντοπίστηκαν προσφάτως στο Ινστιτούτο Αναπαλαιώσεων της Ρώμης.
Μια θεωρία θέλει το έργο να αποθηκεύτηκε σε έναν αχυρώνα, όπου το έφαγαν ποντίκια και γουρούνια και στη συνέχεια τα απομεινάρια του κάηκαν
Με βάση αυτό το υλικό κατάφεραν τελικά οι ερευνητές να μελετήσουν την επιφάνεια του πίνακα και να διακρίνουν τα ίχνη του χρωστήρα του Καραβάτζιο. Για να ολοκληρώσουν την εικόνα τους ωστόσο και κυρίως για να μπορέσουν να αντιγράψουν σωστά τους χρωματικούς τόνους αξιοποίησαν και την εμπειρία που είχαν από την παλαιότερη δημιουργία αντιγράφων τριών έργων του ζωγράφου που βρίσκονται στην εκκλησία του Αγίου Λουδοβίκου των Γάλλων στη Ρώμη.
Πληρώνοντας για ναρκωτικά με τέχνη
Το νέο πανομοιότυπο αντίγραφο του αρχικού έργου έρχεται να αντικαταστήσει τη μεγεθυσμένη φωτογραφία που υπήρχε στη θέση του κλεμμένου πίνακα, η τύχη του οποίου ωστόσο παραμένει μυστήριο, δημιουργώντας κενά και στη μελέτη του έργου του σπουδαίου ζωγράφου του μπαρόκ.
«Έχουμε ελάχιστα έργα του, γύρω στα 70. Ακόμη και μία και μόνο απώλεια είναι πολύ σημαντική για την κατανόηση της δουλειάς του», δήλωσε στο ΒΒC η ιστορικός Τέχνης, Ντανιέλα Καραμπίνο, η οποία συγγράφει βιβλίο για την περίοδο που ο Καραβάτζιο έζησε στη Σικελία. Και χαρακτηρίζει την εξαφάνιση της «Γέννησης» ως «τεράστια ζημιά για τη δυτική τέχνη».
Τελικά τι απέγινε το πρωτότυπο; Ήταν δουλειά της Μαφίας; «Το βέβαιο είναι ότι η Μαφία έχει σχέση με την παράνομη διακίνηση κλεμμένων έργων τέχνης», επισημαίνει ο Λουντοβίκο Τζιπέτο, ιδρυτής της εταιρείας Extoart, η οποία ειδικεύεται στην ανάκτηση κλεμμένων έργων τέχνης. «Τα χρησιμοποιούν για να εξοφλούν ναρκωτικά και όπλα. Ο τζίρος από τα κλεμμένα έργα τέχνης είναι δεύτερος σε ύψος μετά από εκείνον των ναρκωτικών».
Το κοπίδι που αφαίρεσε τον πίνακα
Με το πέρασμα των χρόνων πληροφοριοδότες γύρω από τη Μαφία έκαναν πολλές φορές λόγο για τη «Γέννηση». Μια μαρτυρία μάλιστα θέλει τον παραγγελιοδότη της κλοπής να ξέσπασε σε κλάματα όταν είδε τη ζημιά που είχαν προκαλέσει στον πίνακα οι δράστες στην προσπάθεια τους να αφαιρέσουν τον καμβά από το τελάρο. Μια άλλη θεωρία θέλει το έργο να αποθηκεύτηκε σε έναν αχυρώνα, όπου το έφαγαν ποντίκια και γουρούνια και στη συνέχεια τα απομεινάρια του κάηκαν. Άλλοι πάλι, λένε πως βρίσκεται κλειδωμένο σε ένα υπόγειο μαζί με δολάρια και καθαρή ηρωίνη κι άλλοι ότι πωλήθηκε στη Νότιο Αφρική με αντάλλαγμα διαμάντια.
Που βρίσκεται η αλήθεια; «Οι θεωρίες είναι αναρίθμητες και βασίζονται είτε σε στοιχεία που έδωσε η αστυνομία, είτε σε ανυπόστατες φήμες και στις οποίες προστέθηκαν γενναίες δόσεις φαντασίας», εξηγεί ο Τζοβάνι Παστόρε, ο οποίος έχει εργαστεί επί σειρά ετών στο εξειδικευμένο τμήμα δίωξης κλεμμένων έργων τέχνης.
«Γεγονός είναι ότι ο πίνακας αφαιρέθηκε με κοπίδι ή με ξυράφι. Επίσης πιστεύω ότι δεν έφυγε ποτέ εκτός ιταλικών συνόρων, διότι δεν υπήρξε ποτέ τέτοια φήμη σε διεθνές επίπεδο. Για όλα τα υπόλοιπα δεν υπάρχουν αποδείξεις, μόνο διαδόσεις», καταλήγει.