Τα φετινά Επιδαύρια ξεκινούν την Παρασκευή 5 Ιουλίου με την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», σε σκηνοθεσία Τιμοφέι Κουλιάμπιν, και συνεχίζουν, εκτός άλλων, με την «Εκάβη» της Κομεντί Φρανσέζ και τις «Βάκχες» σε σκηνοθεσία Θάνου Παπακωνσταντίνου. Παραστάσεις εμπνευσμένες από τα έργα του Ευριπίδη ανεβάζουν επίσης στη Μικρή Επίδαυρο η Αικατερίνη Παπαγεωργίου («Ιφιγένεια/Βορά» της Βίβιαν Στεργίου) και ο Νίκος Χατζόπουλος («Εγώ, μια δούλα» του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη). Ο τραγικός που θα χαρακτηριζόταν «αιρετικός», συνεχίζει να εμπνέει και εμείς να ανακαλύπτουμε λεπτομέρειες για την επίδρασή του στην τέχνη.
Χάλκινο μετάλλιο
Θεωρήθηκε μεν ο «τραγικότερος των τραγικών» και «φιλόσοφος επί σκηνής», αλλά και ο πιο νεωτεριστής και αιρετικός (ειδικά στην απεικόνιση των θεών). Για τον λόγο αυτό, αν και συμμετείχε επί 50 χρόνια στους δραματικούς αγώνες, το κοινό δεν τον επιδοκίμαζε συχνά. Πήρε μέρος για πρώτη φορά σε θεατρικό αγώνα το 455 π.Χ. με την «Αλκηστη» (τρία χρόνια μετά την «Ορέστεια» του Αισχύλου), αλλά κέρδισε μόνο τέσσερις φορές («Ιππόλυτος», «Βάκχες», «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και ένα άγνωστο έργο) σε σύγκριση με τις 20 του Σοφοκλή και τις 13 του Αισχύλου.
Εγκαίνια με «Εκάβη»
Μια που μιλάμε για Επιδαύρια –τις παραστάσεις δηλαδή του Φεστιβάλ Αθηνών, που παρουσιάζονται στο αργολικό θέατρο της αρχαίας Επιδαύρου– θυμίζουμε ότι η έναρξή τους έγινε με… Ευριπίδη. Συγκεκριμένα, στις 19 Ιουνίου 1955 ο Αλέξης Μινωτής ανέβασε την «Εκάβη» με την Κατίνα Παξινού στον επώνυμο ρόλο και τον ίδιο ως Ταλθύβιο. Ο θεσμός καθιερώθηκε με τις παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας και από το 1957 και με τις παραστάσεις κωμωδίας του Εθνικού Θεάτρου, όπου ο Αλέξης Σολομός αναβίωσε τα έργα του Αριστοφάνη ξεκινώντας με τη «Λυσιστράτη».
Εμπρός της γης οι κολασμένοι
Ο Αριστοτέλης στην «Ποιητική» του καταθέτει τη μαρτυρία του Σοφοκλή: «Ο ίδιος ισχυριζόταν ότι παρουσίαζε τους ανθρώπους όπως πρέπει να είναι, ενώ ο Ευριπίδης τούς παρουσίαζε όπως είναι». Οντως ένα από τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα στα έργα του είναι η παρουσίαση των αποκλεισμένων και περιθωριοποιημένων μελών της αθηναϊκής κοινωνίας: οι φτωχοί, η γυναίκα, ο ξένος και ο δούλος αποτελούν φυσιογνωμίες που διαδραματίζουν στα έργα του καινούργιο και ενίοτε κεντρικό ρόλο. Ο Διόνυσος στις «Βάκχες» και η Μήδεια είναι οι απόλυτοι ξένοι, η Ηλέκτρα έχει για σύζυγο έναν αγρότη. Τέσσερις από τις 17 σωζόμενες τραγωδίες του, άλλωστε, βασίζονται στο βλέμμα των ηττημένων: «Εκάβη», «Ανδρομάχη», «Τρωάδες», «Ικέτιδες».
Ο Ευριπίδης του Σεφέρη
Τα αρχαιοελληνικά θέματα και οι στίχοι από τραγωδίες είναι ενσωματωμένα στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη και ένα από τα χαρακτηριστικά μοτίβα της. Για κανένα άλλο πρόσωπο, ωστόσο, δεν αφιερώνει ο μεγάλος ποιητής ένα ποίημα με το όνομά του εκτός από τον κορυφαίο τραγικό. Είναι το «Ευριπίδης, ο Αθηναίος», όπου συμπυκνώνει μοναδικά τη ζωή και το έργο του καταλήγοντας σε μία από τις ανεκδοτολογικής φύσης ιστορίες ότι πέθανε ενώ τον κατασπάραζαν οι μολοσσοί του βασιλιά Αρχέλαου της Μακεδονίας:
Γέρασε ανάμεσα στη φωτιά της Τροίας
και στα λατομεία της Σικελίας.
Του άρεσαν οι σπηλιές στην αμμουδιά κι οι ζωγραφιές της θάλασσας.
Είδε τις φλέβες των ανθρώπων
σαν ένα δίχτυ των θεών, όπου μας πιάνουν σαν τ’ αγρίμια·
προσπάθησε να το τρυπήσει.
Ηταν στρυφνός, οι φίλοι του ήταν λίγοι·
ήρθε ο καιρός και τον σπαράξαν τα σκυλιά.
Η Ιφιγένεια του Ρίτσου μετά τον Εμφύλιο
Το εκτενές ποίημα του Γιάννη Ρίτσου «Η επιστροφή της Ιφιγένειας» συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή του «Τέταρτη διάσταση». Σε αυτό η ηρωίδα έχει επιστρέψει στο Αργος με τον Ορέστη και θυμάται τις Απόκριες των παιδικών της χρόνων όταν η μητέρα της την έντυνε ελάφι. Είναι μια παλιά εξόριστη που επιστρέφει από την Ταυρίδα στην Ελλάδα και βρίσκει μια ζωή που δεν την επιθυμεί. «Σαν τους πολιτικούς εξορίστους που επέστρεψαν από τη Σοβιετία με την αμνηστία της δεκαετίας του ’60, για να ξεριζωθούν και πάλι με τη χούντα» σημειώνει ο Νίκος Μανουσάκης στο «Η Ιφιγένεια στη χώρα των Ταύριων» (εκδ. Gutenberg).
Τραγούδια στα λατομεία
Το 415 οι Αθηναίοι αποφασίζουν να εκστρατεύσουν στη Σικελία στο πλαίσιο του Πελοποννησιακού Πολέμου. Η πρόσκληση έρχεται από τους συμμάχους τους Εγεσταίους: «Εάν δεν μας βοηθήσετε εναντίον των εχθρών μας», ισχυρίζονται οι τελευταίοι, «τότε σύντομα θα κυριεύσουν το νησί οι Συρακούσιοι, και αυτοί θα σπεύσουν να βοηθήσουν τους ομόφυλούς τους Σπαρτιάτες». Η συνέχεια είναι η καταστροφική ήττα των Αθηναίων, η αιχμαλωσία και ο φόνος χιλιάδων. Σύμφωνα με τον «Βίο του Νικία», που παραδίδει ο Πλούταρχος, οι ελάχιστοι Αθηναίοι που σώθηκαν από τις αποπνικτικές συνθήκες των λατομείων, στα οποία είχαν φυλακιστεί, ήταν όσοι γνώριζαν από στήθους χορικά του Ευριπίδη και προτιμήθηκαν ως οικόσιτοι δούλοι στα σπίτια πλούσιων Σικελιωτών.
Ολο το έργο του σε 683 σελίδες
Υπάρχει ένα βιβλίο από όπου μπορεί κανείς να αντλήσει την πληροφορία που χρειάζεται για τα έργα του μεγάλου τραγικού; Ναι και ευτυχώς μεταφράστηκε πρόσφατα και στα ελληνικά. Πρόκειται για τον τόμο «Ευριπίδης: 35 μελέτες» των 683 σελίδων, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις University Studio Press (επιμ. Laura Κ. McClure, Wiley Blackwell: Oxford/Malden 2017) και περιλαμβάνει 35 κείμενα κορυφαίων μελετητών του Ευριπίδη (ανάμεσα στους οποίους ο Donald Mastronarde, ο Christopher Collard, η Ruth Scodel, ο John Gibert και ο Francis Dunn). Η επιστημονική επιμέλεια της μετάφρασης ανήκει στους καθηγητές του Τμήματος Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τον ακαδημαϊκό Αντώνιο Ρεγκάκο και την καθηγήτρια Εβίνα Σιστάκου.