Το κλίμα ήταν ιδιαίτερα θερμό τη Δευτέρα στην Εθνική Πινακοθήκη, στην εκδήλωση για την παρουσίαση του ανταποδοτικού τόμου «Η θεωρία της συνταγματικής πράξης. Μελέτες διαλόγου με το έργο του Ευάγγελου Βενιζέλου» (εκδ. Σάκκουλα). Ο οικοδεσπότης, πρώην πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ και πρώην υπουργός Εξωτερικών και αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, ευχαρίστησε τους ομιλητές και τους παρόντες στην αίθουσα —με πρώτη την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου— κάνοντας ιδιαίτερη μνεία στους δασκάλους του, όπως τους αποκάλεσε, Δημήτρη Τσάτσο και Αριστόβουλο Μάνεση.
«Η αφορμή για την έκδοση αυτού του τόμου ήταν πως στις 31 Αυγούστου, αποχώρησα από την ενεργό πανεπιστημιακή υπηρεσία και απενεμήθη ο τίτλος του ομότιμου καθηγητή μετά από 44 χρόνια θητείας στο Πανεπιστήμιο, από τότε που υποστήριξα το διδακτορικό μου, 40 χρόνια από την εκλογή μου ως υφηγητή και 33 χρόνια μετά την εκλογή μου ως τακτικού καθηγητή. Και παρ’ ότι τα χρόνια της πολιτικής και κυβερνητικής μου δράσης και άρα της αναστολής από την διδασκαλία αλλά όχι από την έρευνα και τον επιστημονικό διάλογο ήταν πολλά, εν τούτοις επανήλθα το 2019 με πολύ μεγάλη χαρά και προσμονή», είπε ο κ. Βενιζέλος.
Ολοι ήταν εκεί: Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, οι πρώην πρωθυπουργοί, Αντώνης Σαμαράς και Τάκης Πικραμένος, ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, Νίκος Ανδρουλάκης, οι υπουργοί, Οικονομικών Κωστής Χατζηδάκης, Εσωτερικών Θεόδωρος Λιβάνιος, Παιδείας, Κυριάκος Πιερρακάκης, Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής, Χρήστος Στυλιανίδης, ο υφυπουργός Εργασίας Πάνος Τσακλόγλου, η πρώην πρόεδρος της Βουλής, Άννα Ψαρούδα Μπενάκη, η πρώην υπουργός Ντόρα Μπακογιάννη, ο δήμαρχος Αθηναίων Χάρης Δούκας, ο τέως δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Μπακογιάννης, οι βουλευτές, της ΝΔ Δημήτριος Καιρίδης του ΠΑΣΟΚ, Δημήτρης Μάντζος, Παύλος Χρηστίδης, Πάρις Κουκουλόπουλος, Μιλένα Αποστολάκη, ο μητροπολίτης Γέρων Χαλκηδόνος, Εμμανουήλ, ο διευθυντής του ιδιαίτερου Γραφείου του Πατριάρχη Βαρθολομαίου, ο Μέγας Εκκλησιάρχης Αέτιος, οι Μητροπολίτες Περιστερίου Γρηγόριος και Μεσσηνίας Χρυσόστομος, πρόεδροι ανωτάτων δικαστηρίων και ιδρυμάτων, ακαδημαϊκοί, πανεπιστημιακοί και πλήθος κόσμου.
Το μέγεθός μας εντός της ιστορίας
Αφότου αφιέρωσε ένα μεγάλο τμήμα της αντιφώνησής του για να ευχαριστήσει έναν-έναν πολλούς από τους παριστάμενους, τους συντελεστές του τόμου, αλλά και ευρύτερα, πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στην επιστημονική του διαδρομή, και αφότου δήλωσε «βαθιά συγκινημένος από τη γενναιοδωρία των ομιλητών», ο κ. Βενιζέλος προχώρησε σε μια σπάνια, βαθιά ανθρώπινη αναφορά:
—«Πρέπει να σας εξομολογηθώ, για να είμαστε τελείως ειλικρινείς μεταξύ μας, ότι αυτές οι προ-επιμνημόσυνες εκδηλώσεις, όπως οι τιμητικοί τόμοι, έστω και εάν εμφανίζονται ως ανταποδοτικοί, οι επιδόσεις τους έχουν ένα ανυπέρβλητο ανθρωπολογικό υπόβαθρο: τη θνητότητά μας, το αμελητέο μέγεθός μας εντός της ιστορίας».
Τα πρώτα βήματα
Στη συνέχεια, σκιαγράφησε την πρώτη του επαφή με την πολιτική πριν από την έναρξη της κοινοβουλευτικής και κυβερνητικής του διαδρομής, αμέσως μετά την υποστήριξη της διδακτορικής του διατριβής: «Η πρώτη πρακτική πρόκληση ήταν ο νόμος πλαίσιο των ΑΕΙ το 1982, στη συνέχεια ο νόμος για την εκκλησιαστική περιουσία, ο λεγόμενος νόμος Τρίτση, οι άδειες στους τοπικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς, η συμμετοχή μου στην Επιτροπή Τοπικής Ραδιοφωνίας, στη διοίκηση της Εθνικής Τραπέζης παραδόξως την εποχή εκείνη, στη μεγάλη δίκη του 1989».
«Η ενασχόλησή μου με την πολιτική ήταν ένα επιστημονικό πλεονέκτημα, είναι ένα πλεονέκτημα των ειδικών του Συνταγματικού Δικαίου και μία παράδοση. Το πλεονέκτημα αυτό είναι μειονέκτημα για άλλους επιστημονικούς κλάδους, για έναν γιατρό, για έναν βιολόγο, για έναν μηχανικό ακόμη, αλλά εμείς έχουμε μία μακρά παράδοση που ξεκινά από τον Ν.Ι. Σαρίπολο, συνεχίζεται με τον Διομήδη Κυριακό, με τον Αλέξανδρο Σβώλο, με τον Δημήτρη Τσάτσο και πολλούς-πολλούς άλλους» συνέχισε ο Βενιζέλος.
Και επέλεξε σταθμούς της διαδρομής του με άξονα όσα άλλαξαν στο Σύνταγμα και τους νόμους της χώρας. Αλλά και τις μεγάλες προκλήσεις, όπως η οικονομική κρίση που άρχισε το 2009.
Με τα δικά του λόγια:
«Τι προσφέρει η ενασχόληση με την πολιτική; Την εξοικείωση καταρχάς με τη λειτουργία του ίδιου του εκλογικού σώματος, δεν υπάρχει σημαντικότερο ζήτημα στη συνταγματική θεωρία. Την εξοικείωση με τη λειτουργία της Βουλής, του Υπουργικού Συμβουλίου, της Δημόσιας Διοίκησης, με τη λειτουργία του πολιτεύματος, με θεσμούς όπως ο διορισμός του Πρωθυπουργού και η διάλυση της Βουλής. Τα μεγάλα διλήμματα για τα θεμελιώδη δικαιώματα, το κράτος δικαίου, τις σχέσεις των εννόμων τάξεων, τίθενται κατά τρόπο πρακτικό και συγκεκριμένο.
Η ενασχόλησή μου με την πολιτική μου προσέφερε τη μεγάλη τύχη να είμαι ο γενικός εισηγητής της αναθεώρησης του Συντάγματος το 2001, από το 1995 μέχρι το 2001. Δεν είναι προσωπικές επιλογές του γενικού εισηγητή οι τελικά ψηφιζόμενες διατάξεις, είναι προϊόν του συσχετισμού των δυνάμεων, είναι ένα προϊόν το οποίο κανείς δεν το ήθελε έτσι ακριβώς εξαρχής, γιατί πρέπει να συμφωνήσεις με την αντιπολίτευση, να λάβεις υπόψη σου τις αντιρρήσεις βουλευτών, να μετέχεις σε έναν κοινωνικό διάλογο, να σεβαστείς την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, να δεις τα διεθνή συμφραζόμενα και εντέλει να τα συνοψίσεις όλα αυτά σε μία πρόταση που μπορεί να απέχει ριζικά από τις δικές σου προσωπικές αντιλήψεις. Πάντως, όπως έχω πει πολλές φορές, εάν διάλεγα κάτι από αυτή την εκτεταμένη αναθεώρηση περίπου 90 διατάξεων –που ευτυχώς έχει διατηρηθεί σχεδόν αλώβητη, σχεδόν, όχι πλήρως– θα διάλεγα το άρθρο 25 παράγραφος 1 του Συντάγματος, την αρχή της αναλογικότητας, την τριτενέργεια, την απαγόρευση πολλαπλασιασμού των περιορισμών των θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Αλλά η πολιτική μου έδωσε την ευκαιρία να μετάσχω και στην επεξεργασία και ψήφιση σημαντικών εκτελεστικών του Συντάγματος νόμων. Του νόμου για τα μέσα ενημέρωσης το 1995, του αρχαιολογικού νόμου, του νόμου για τις δημόσιες συμβάσεις, για τις αμυντικές προμήθειες, για τη βασιλική περιουσία, για το άνοιγμα της αγοράς τηλεπικοινωνιών, για το άνοιγμα της αγοράς ενέργειας και κυρίως να ασχοληθώ με δύο μεγάλες προκλήσεις που μου τις ανέθεσε και τις δύο μία κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, ο Κώστας Σημίτης, την οργάνωση της χώρας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, ένα νομοθετικό και νομολογιακό εν τέλει άθλο και την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης. Καθήκοντα που άσκησα σε τρεις κυβερνήσεις, του Αντιπροέδρου της Κυβέρνησης και του Υπουργού Οικονομικών στην κυβέρνηση Γιώργου Παπανδρέου και στην κυβέρνηση Λουκά Παπαδήμου και του Αντιπροέδρου της Κυβέρνησης και Υπουργού Εξωτερικών στην κυβέρνηση Σαμαρά – Βενιζέλου.
Η οικονομική κρίση βεβαίως ενίσχυσε την εμπειρία μου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μου έτυχε να ασκήσω την Προεδρία του Συμβουλίου των Υπουργών τρεις φορές στη διάρκεια της πορείας μου, αρχίζοντας από το 1994. Μετείχα σε δέκα διαφορετικές συνθέσεις του Συμβουλίου υπουργών της ΕΡ, σε όλες δηλαδή, στο Eurogroup.
Είχα τη δυνατότητα να απευθυνθώ στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, να υπογράψω συνθήκες, όπως η Συνθήκη για τη σταθερότητα, τον συντονισμό και τη διακυβέρνηση και η Συνθήκη για τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας και να ασχοληθώ με την αναδιάρθρωση του δημοσίου χρέους, το PSI, αλλά κυρίως το OSI που γίνεται ακόμη τώρα. Το PSI είναι ο πρόλογος στη μεγάλη αναδιάρθρωση που είναι το official sector involvement με το οποίο πορεύεται η χώρα και θα πορεύεται όχι μόνο μέχρι το 2032, οπότε και τελειώνει η περίοδος χάριτος αλλά και μετά, γιατί έτσι καταστήσαμε το χρέος υβριδικό, εξυπηρετήσιμο και το απασφαλίσαμε ως βόμβα στα θεμέλια της χώρας.
Αλλά αυτό μου επέτρεψε να καταθέσω τις θεωρητικές μου απόψεις για την επιρροή της ελληνικής κρίσης στη γενική θεωρία του Συντάγματος, για την επιρροή της αναδιάρθρωσης του ελληνικού δημοσίου χρέους στο Διεθνές Δίκαιο του δημοσίου χρέους. Αυτές οι νομοθετικές παρεμβάσεις, όπως σωστά ειπώθηκε, κρίθηκαν σε τρεις –ακούσαμε– έννομες τάξεις, την ελληνική εθνική έννομη τάξη, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κρίθηκαν και σε τέταρτη έννομη τάξη, στην κατά κυριολεξία διεθνή, στο πεδίο δηλαδή του Διεθνούς Οικονομικού Δικαίου, στις μεγάλες διαιτησίες του ICSID, δηλαδή του Διαιτητικού Δικαστηρίου για την αμοιβαία προστασία επενδύσεων στους κόλπους της Παγκόσμιας Τράπεζας και επιβεβαιώθηκαν νομολογιακά σε όλα τα πεδία.
Ο ΟΗΕ και το Δίκαιο της Θάλασσας
Η πολιτική ιδιότητα μου μου επέτρεψε να είμαι επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπίας σε δύο Γενικές Συνελεύσεις του ΟΗΕ το 2013 και το 2014 , να κάνω τη δήλωση για τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης και του Διεθνούς Δικαστηρίου του Δικαίου της Θάλασσας τον Ιανουάριο του 2015 και να διευρυνθούν οι επιστημονικοί μου ορίζοντες αναγκαστικά προς την οικονομία, τις διεθνείς σχέσεις, τις ευρωπαϊκές σπουδές, την ιστορία, την πολιτική επιστήμη. Οι σχέσεις μου με αυτό που λέγεται θεολογία είναι πιο παλιές, θα μας δοθεί η ευκαιρία να μιλήσουμε για την πολιτική θεολογία και τις σχέσεις της με τη συνταγματική ηθική που είναι η ηθική της νεωτερικότητας, όχι η ηθικολογία στο Σύνταγμα, είναι το ηθικό περιεχόμενο του Συντάγματος ως θεμελιώδους κεκτημένου της νεωτερικότητας. Θα μας δοθεί η ευκαιρία να μιλήσουμε σχετικά στην παρουσίαση του ομότιτλου βιβλίου που εξέδωσε ο Αρμός.
Ευχαριστώ όμως τους συγγραφείς, γιατί φέρθηκαν με ενδιαφέρον και τρυφερότητα απέναντι στα εννοιολογικά παιδιά μου, που τα νιώθω να κινούνται εδώ τώρα: το επαυξημένο Σύνταγμα, ο ερμηνευτικός μονισμός, ο σχετικισμός ως εγγύηση του κράτους δικαίου, η αναγωγή στο Σύνταγμα, η μετάβαση από τις μεθοδολογικές ματαιότητες στις δικονομικές εγγυήσεις, το πραγματικό σύστημα δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας, η νέα νεότητα του Συντάγματος, ενός Συντάγματος χωρίς κράτος και χωρίς κυριαρχία. Η αλληλοπεριχώρηση και η εναλλαγή των εννόμων τάξεων, το γενικό συμφέρον ως μηχανισμός αποκάλυψης των προδιαθέσεων, της αμηχανίας ή της αυθαιρεσίας της νομολογίας. Τα λειτουργικά ισοδύναμα μεταξύ Προέδρου και Πρωθυπουργού πριν την αναθεώρηση του 1986, το ανοιχτό κόμμα, η μετα-αντιπροσωπευτική δημοκρατία, η δημοκρατία μεταξύ συγκυρίας και ιστορίας, η Κύπρος ως εργαστήριο αντοχής των συνταγματικών υλικών, η θεωρία της σύγκρουσης των ολοκληρώσεων –ευχαριστώ πάρα πολύ για την αναφορά αυτή– ως ένα νήμα που διαπερνά την ιστορία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, τα διαπραγματεύσιμα Συντάγματα του αγώνα, η συσχέτιση επαναστατικών Συνταγμάτων και δανείων της Ανεξαρτησίας.
Αυτές είναι οι 56 μελέτες. Ο τόμος αυτός υπάρχει και ως όχημα για την 57η που είναι το επίμετρο της Ελβίνας, της κόρης μου, της κόρης μας με τη Λίλα. Δικηγόρος η Ελβίνα, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών LLM από το Georgetown, ασχολείται με την κανονιστική συμμόρφωση, με την προστασία προσωπικών δεδομένων. Γράφει για τον πατέρα της, αναρωτιέται εάν αυτός ο πατέρας και δάσκαλος –αποκαλύπτει μυστικά μας δηλαδή, μυστικούς κώδικες– μπορεί να λειτουργήσει τώρα ως παππούς και δάσκαλος, καθώς έχει προκύψει ο σουσάμης Παναγιώτης, Παναγιώτης επισήμως, αλλά σουσάμης, ο οποίος έχει πάρει το βιβλίο στα χέρια του.
Κλείνω, γιατί εξάντλησα την υπομονή σας σε αυτή την κουραστική εκδήλωση, αλλά ελπίζω ουσιώδη και συμπαθητική.
«Η σκέψη μας κάνει μελαγχολικούς, είναι αδιάκοπη»
Βρισκόμαστε ενώπιον μίας μεγάλης διεθνούς πρόκλησης, έχουν ρευστοποιηθεί όλα τα αναλυτικά σχήματα που προσπαθούν να κατανοήσουν και να ταξινομήσουν τον κόσμο. Ο κόσμος δεν είναι πλέον μονοπολικός, ισχυρίζονται πολλοί ότι είναι « μόνο – πολύ πολικός». Η ευρωπαϊκή υπνοβασία σημειωτόν είναι άκρως επικίνδυνη και αυτό αφορά την ευρωπαϊκή δημοκρατία συνολικά όχι μόνο την ευρωπαϊκή οικονομία και την ευρωπαϊκή άμυνα. Η κρίση της Δύσης δεν είναι απλώς στρατηγική είναι υπαρξιακή, ο πυρήνας της Δύσης που είναι η δυτική δημοκρατία, η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει αλλοιωθεί επικίνδυνα, η δημοκρατία μας έχει γίνει φοβική, τρέμει εν όψει του αποτελέσματος των εκλογών κάθε φορά σε κάθε χώρα, φοβάται τους λαούς, τα εκλογικά σώματα και τις επιλογές τους. Αυτό είναι μία πολύ μεγάλη αλλοίωση του δημοκρατικού κεκτημένου, δηλαδή έχει διαταραχθεί η σχέση της κοινωνίας, των εκλογικών σωμάτων με τους δημοκρατικούς θεσμούς.
Όλα, λοιπόν, όσα λέμε στο Συνταγματικό Δίκαιο, στη θεωρία του κράτους και του δικαίου, όλα όσα περιλαμβάνονται στο έργο μου και στις μελέτες αυτές που σχολιάζουν το έργο μου είναι δυστυχώς πάρα πολύ επίκαιρα, αρχαϊκά ζητήματα που τα θεωρούσαμε ξεπερασμένα έχουν επανέλθει στην επικαιρότητα. Άρα, η έκδοση αυτή είναι μία δήλωση ετοιμότητας της επιστημονικής κοινότητας αλλά χρειάζεται ετοιμότητα της κοινωνίας και φυσικά ετοιμότητα του πολιτικού συστήματος και δεν αναφέρομαι μόνο στην Ελλάδα, αναφέρομαι στη Δύση συνολικά, ούτε καν μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ένας μεγάλος Ιταλός πολιτικός και διανοούμενος, τον οποίο όλοι και όλες έχουμε ακούσει, ο Αντόνιο Γκράμσι, είχε δανειστεί μία έκφραση του Γάλλου συγγραφέα που είχε πάρει Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1915, του Ρομαίν Ρολάν, ότι μπορεί να υπάρχει η απαισιοδοξία της σκέψης, αλλά ευτυχώς υπάρχει η αισιοδοξία της βούλησης. Ίσως έχετε διαβάσει το μικρό δοκίμιο του Τζωρτζ Στάινερ για τη μελαγχολία της σκέψης, η σκέψη μας κάνει μελαγχολικούς, η σκέψη είναι αδιάκοπη, είναι όπως η λειτουργία της καρδιάς και είναι εντέλει μελαγχολική γιατί αποκαλύπτει τα προβλήματα. Απέναντι, λοιπόν, σε αυτή τη μελαγχολία της σκέψης χρειαζόμαστε το μόνο αισιόδοξο που είναι η βούλησή μας, δηλαδή μία αναγκαστική αισιοδοξία την οποία πρέπει να επεξεργαστούμε επιστημονικά. Θέλω να ελπίζω ότι με την προσπάθεια που έχουν κάνει οι νεότεροι συνάδελφοί μου δίνουμε ένα δείγμα του πώς μπορεί να λειτουργήσει αυτή η αισιοδοξία της βούλησης έστω και εάν αυτό γίνεται από ευγένεια απέναντι σε έναν δάσκαλο. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ».
ΥΓ. Η αναφορά στην κόρη του Ελβίνα και όσα είπε για τη θνητότητα, μας θύμισαν όσα είχε πει σε μια παιδική τηλεοπτική εκπομπή στα μέσα της δεκαετίας του ’90. Η παρουσιάστρια τον είχε ρωτήσει τι θα ήθελε να γνωρίζει η κόρη του για τον πατέρα της. «Οτι την αγαπάει πάρα πολύ και ότι έχει συνείδηση της ματαιότητας του κόσμου τούτου» απάντησε, μπερδεύοντας τα παιδάκια που τον άκουγαν και προκαλώντας εντύπωση στους μεγαλύτερους που έτυχε να τον βλέπουν εκείνη τη στιγμή.
Χρόνια αργότερα, σε συνέντευξη στο «Βήμα» το 2013, θυμήθηκε όσα του έλεγαν οι δικοί του άνθρωποι τη δύσκολη στιγμή που έπρεπε να αποφασίσει αν θα αναλάμβανε το υπουργείο Οικονομικών:
«Υπάρχουν στιγμές στις οποίες πρέπει να τοποθετηθείς σε σχέση με την εξέλιξη της Ιστορίας και με τον εαυτό σου μέσα στην Ιστορία. Ο ιστορικός εαυτός μας δεν είναι ο πραγματικός εαυτός μας, δεν είναι ο εαυτός του εαυτού μας, είναι ο εαυτός των άλλων και αυτοί οι άλλοι κινούνται συνήθως αυθαίρετα, με την έννοια ότι ο καθένας είναι ένας αφηγητής μιας δικής του ιστορίας, όπως την αντιλαμβάνεται και όπως τη νιώθει. Ομως δεν είμαστε στην πολιτική στο όνομα της δικής μας αθωότητας και της δικής μας ιστορικής καταξίωσης, αλλά στο όνομα του εθνικού συμφέροντος, του γενικού συμφέροντος.
»Αν βρεθείς κάποια στιγμή στο δίλημμα “αφήνω τη χώρα μου να καταστραφεί ή αναλαμβάνω την ευθύνη του υπουργού Οικονομικών”, πρέπει να δώσεις την απάντηση ότι “αναλαμβάνω την ευθύνη του υπουργού Οικονομικών”, χωρίς ως εκείνη τη στιγμή να έχεις καμία ιδιαίτερη ατομική ευθύνη για αυτό που συνέβη. Αυτό ήταν το δίλημμα για εμένα τον Ιούνιο του 2011. Ολοι οι φίλοι μου, οι άνθρωποι της οικογένειάς μου με απέτρεπαν. Μάλιστα, μια πολύ στενή μας φίλη μού είπε ότι “θα είναι αυτό ο πολιτικός και βιολογικός σου θάνατος, διότι η πίεση θα είναι αφόρητη”. Αλλά εγώ, ξέροντας ότι η Ιστορία κρεμόταν από μια κλωστή, δεν είχα άλλη επιλογή»