Η Καταλονία βρίσκεται στην κόψη του ξυραφιού. Ηδη, από το πρωί της Κυριακής επικρατεί ένταση σε σχολεία και άλλα εκλογικά κέντρα, όπου οι πολίτες θα έριχναν τις ψήφους τους στο δημοψήφισμα που ήταν προγραμματισμένο με ερώτημα την ανεξαρτησία της Καταλονίας από την Ισπανία. Η ατμόσφαιρα είναι πολεμική, η Μαδρίτη έχει κηρύξει παράνομο το δημοψήφισμα και η αστυνομία επεμβαίνει σε χώρους όπου έχουν καταληφθεί από οπαδούς του «Ναι». Η χώρα (και όχι μόνο) βλέπει σε ζωντανή μετάδοση τα επεισόδια – αστυνομικοί τραβάνε μέχει και μικρά παιδιά με το ζόρι έξω από τα εκλογικά κέντρα, γονείς αντεπιτίθενται… Πώς όμως έφτασε η κατάσταση μέχρι εδώ και τι κρύβεται πίσω από την διαμάχη -ιστορική και όχι μόνο- Καταλονίας και κεντρικής διοίκησης;
1. Ποια είναι η Καταλονία;
H Καταλονία μαζί με την πρωτεύουσά της, την Βαρκελώνη, είναι μία από τις 17 Αυτόνομες Κοινότητες (Comunidad Autónoma) στις οποίες διαιρείται το Βασίλειο της Ισπανίας. Οι κοινότητες αυτές έχουν υπό τον έλεγχό τους, τους τομείς της Παιδείας, της Υγείας, των Μεταφορών, της Κοινωνικής Πρόνοιας και του Περιβάλλοντος. Όπως και οι υπόλοιπες κοινότητες με εξαίρεση τη χώρα των Βάσκων, η Καταλονία εισπράττει τον φόρο ακίνητης περιουσίας και κληρονομιάς (υψηλότατος στη Βαρκελώνη), τον φόρο κατανάλωσης αλκοόλ, το 50% του ΦΠΑ και ένα ποσοστό επί του φόρου εισοδήματος. Η Καταλονία είναι η τρίτη περιφέρεια της Ισπανίας ως προς το κατά κεφαλήν εισόδημα, συνεισφέρει το 20% του ισπανικού ΑΕΠ, και έρχεται δεύτερη μετά από την κοινότητα της Μαδρίτης. Αλλά αποτελεί γεγονός πως οι Καταλανοί προσφέρουν στον κρατικό κορβανά περισσότερα από όσα λαμβάνουν. To έλλειμμα που προκύπτει κυμαίνεται γύρω στο 8% σύμφωνα με τους υποστηρικτές της ανεξαρτησίας ενώ οι ενωτικοί το αμφισβητούν και ανάλογα με την περίοδο μιλούν για έλλειμμα από 2% έως 6%.
2. Γιατί ψηφίζουν σήμερα οι Καταλανοί;
Οι 5,5 εκατομμύρια Καταλανοί ψηφοφόροι κλήθηκαν από την Generalitat -την τοπική κυβέρνηση-, να ψηφίσουν στο δημοψήφισμα για την απόσχιση της Καταλονίας από την Ισπανία. Το δημοψήφισμα ορίστηκε έπειτα από έγκριση σχετικού νόμου στις αρχές του Σεπτεμβρίου από το τοπικό κοινοβούλιο.
Υπέρ τάχτηκε η πλειοψηφία που στηρίζει την καταλανική κυβέρνηση αλλά αντιπροσωπεύει το 48% της λαϊκής ψήφου, ενώ κατά τάχτηκε σύσσωμη η αντιπολίτευση. Εάν τελικά πραγματοποιηθεί το δημοψήφισμα, σε περίπτωση επικράτησης του «Ναι» προβλέπεται να τεθεί σε εφαρμογή ο νόμος της απόσχισης (ley de desconexión) στον οποίο ορίζεται η δυνατότητα μιας «μονομερούς διακήρυξης της ανεξαρτησίας εντός 48 ωρών».
3. Γιατί εναντιώνεται η Μαδρίτη;
Το Ανώτατο Δικαστήριο της Ισπανίας διέταξε την αναστολή του δημοψηφίσματος καθώς ενδέχεται να αντιβαίνει το σύνταγμα. Η Μαδρίτη υποστηρίζει ότι το διεθνές δίκαιο αναγνωρίζει το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση -επισημαίνει ο Αντρέα Νικάστρο, απεσταλμένος τηςCorriere della Sera στη Βαρκελώνη- μόνο σε περίπτωση αποικιοκρατίας ή κατοχής από εξωτερικό εχθρό. Η Ισπανία είναι μία και αδιαίρετη, δηλώνει η κυβέρνηση. Η Generalitat αρνήθηκε να συμμορφωθεί με την απόφαση και συνέχισε κανονικά με την προετοιμασία του δημοψηφίσματος, προκαλώντας την οργή και την άμεση αντίδραση της Μαδρίτης. Τα μέλη της καταλανικής κυβέρνησης υποστηρίζουν ότι οι δικαστές δεν υπήρξαν αμερόληπτοι, τονίζοντας πως η προσφυγή στις κάλπες είναι αναφαίρετο δημοκρατικό δικαίωμά τους.
4. Πώς αντέδρασε η ισπανική κυβέρνηση;
Έπειτα από την άρνηση των καταλανικών αρχών να σεβαστούν την απόφαση του δικαστηρίου, η Εθνοφυλακή προέβη στη σύλληψη υψηλόβαθμων στελεχών της τοπικής κυβέρνησης καθώς και των βασικών υπεύθυνων για την υλικοτεχνική υποδομή του δημοψηφίσματος. Κατάσχεσαν επίσης ψηφοδέλτια και λογισμικά, έκλεισαν ιστοσελίδες, απαγόρευσαν τη χρήση δημόσιων χώρων, εκφόβισαν δημάρχους για να μην συμμετέχουν στην όλη διαδικασία, έθεσαν υπό τον έλεγχό τους τους τραπεζικούς λογαριασμούς της καταλανικής κυβέρνησης.
Μίλησαν ακόμη και για το αδίκημα της κατάχρησης δημοσίου χρήματος (στην περίπτωση που τα λεφτά για τη διοργάνωση του δημοψηφίσματος βγουν από τα ταμεία της Καταλονίας) και για την επιβολή υψηλότατων προστίμων στους πολιτικούς ιθύνοντες. Χθες η ισπανική αστυνομία είχε αποκλείσει περισσότερα από 1.000 σχολεία που θα λειτουργούσαν ως εκλογικά τμήματα με τους Καταλανούς ψηφοφόρους να καταλαμβάνουν και αυτοί με τη σειρά τους πολλά εκλογικά κέντρα.
5. Ποιος θα κερδίσει το δημοψήφισμα;
Καθώς οι «ενωτικοί» δεν θα συμμετέχουν στην ψηφοφορία την οποία χαρακτηρίζουν αντισυνταγματική και δίχως δημοκρατικές εγγυήσεις, θεωρείται δεδομένη η επικράτηση του «Ναι». Αλλά η πολιτική σημασία του δημοψηφίσματος εξαρτάται από το πώς θα εξελιχθεί τελικά η ψηφοφορία. Εάν η Αστυνομία εμποδίσει την πρόσβαση στα εκλογικά κέντρα, τότε η νίκη θα ανήκει στην κεντρική κυβέρνηση. Αλλά οι υπέρμαχοι της ανεξαρτησίας θα μπορούν να δηλώνουν θύματα μιας πρωτοφανούς αντιδημοκρατικής καταστολής. Εάν, αντιθέτως, η Αστυνομία καταφέρει να αποτρέψει βίαια επεισόδια και το δημοψήφισμα πραγματοποιηθεί, οι αυτονομιστές θα θεωρήσουν έγκυρο το αποτέλεσμα. Μια φιέστα στην περίπτωση επικράτησης του «Ναι» έχει ήδη οργανωθεί με το σλόγκαν «Hola Republica» και πρόκειται να λάβει χώρα στην περίφημη Πλάθα ντε Καταλούνια.
6. Τι θα συμβεί αύριο;
Στην απίθανη περίπτωση επικράτησης του «Όχι», η Τζενεραλιτάτ θα διαλυόταν και θα προκήρυσσε πρόωρες τοπικές εκλογές. Αλλά δεδομένης της σχεδόν σίγουρης επικράτησης της των υποστηρικτών της ανεξαρτησίας, η καταλανική κυβέρνηση θα πρέπει να αποφασίσει αν θα θέσει σε ισχύ το νόμο περί απόσχισης που καθορίζει το προσωρινό νομικό πλαίσιο λειτουργίας της Καταλονίας έως τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας. Αν συμβεί αυτό, την πράξη τα περισσότερα θα παραμείνουν ως έχουν (νόμοι, δικαστήρια, αστυνομία, δημόσια διοίκηση, οικονομικά) πέρα από το ότι η τοπική κυβέρνηση θα πρέπει να διαπραγματευτεί με τη Μαδρίτη έως την ολοκληρωτική απόσχιση.
7. Γιατί η Καταλονία επιθυμεί την ανεξαρτησία της;
Οι λόγοι είναι πολλοί και η σημασία που τους αποδίδεται αλλάζει ανάλογα με την περίοδο και τους συνομιλητές. Έως και πριν από λίγα χρόνια το κίνημα για την ανεξαρτησία ήταν κυρίως ταυτοτικό και το όλο ζήτημα προέκυψε από διαφορές πολιτισμικές και γλωσσικές.
Η καταλανική γλώσσα μοιάζει με τα Ισπανικά (Καστιλιάνικα) όσο και τα Ιταλικά. Η εμπορική παράδοση τη Βαρκελώνης κατέληξε να αποτελεί έναν «εθνικό» χαρακτήρα διαφορετικό από εκείνον που κυριαρχεί στις αγροτικές ζώνες στο εσωτερικό της Ισπανίας. Για τους αυτονομιστές το 1714 είναι το έτος που οι Βουρβόνοι κατέκτησαν τη Βαρκελώνη, τερματίζοντας την αυτοδιακυβέρνησή της από τα χρόνια του Μεσαίωνα. Για τους ενωτικούς επρόκειτο απλά για τη χρονιά που οι Βουρβόνοι νίκησαν τους Αψβούργους στη μάχη για τη διαδοχή του Καρόλου Β’. Οι Βουρβόνοι επέβαλλαν το δικό τους συγκεντρωτικό μοντέλο κράτους, εντελώς αντίθετο από το παλαιότερο, πολυεθνικό και πολυγλωσσικό, μοντέλο των Αψβούργων.
Πιο πρόσφατα, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η διαίρεση ανάμεσα σε Δεξιά και Αριστερά κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου και οι μάχες ανάμεσα στην ισπανική Δημοκρατία (που είχε, ωστόσο, περιοριστεί μόνον στην περιφέρεια της Βαρκελώνης) και τη στρατιωτική χούντα του Φράνκο που είχε ήδη καταλάβει τη Μαδρίτη. Οι υποστηρικτές της ανεξαρτησίας μέμφονται την ενωμένη Ισπανία της δικτατορίας του Φράνκο καθώς το δικτατορικό καθεστώς είχε, μεταξύ όλων των άλλων, απαγορεύσει και τη χρήση της καταλανικής γλώσσας στους δημόσιους χώρους. Τα τελευταία χρόνια προστέθηκαν και λόγοι οικονομικοί. Η παγκοσμιοποίηση άνοιξε νέους ορίζοντες για τις καταλανικές επιχειρήσεις καθώς έπαψαν να εξαρτώνται μόνον από την ισπανική αγορά. Η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 έπληξε και στην Καταλονία το κοινωνικό κράτος, με τους υπέρμαχους της ανεξαρτησίας να υποστηρίζουν ότι εάν δεν πλήρωναν φόρους στην Ισπανία, η Καταλονία θα ήταν πιο πλούσια, με περισσότερες επενδύσεις και καλύτερες υπηρεσίες. Άμυνα, εξωτερικές υποθέσεις και υποδομές ελέγχονται καλύτερα από ένα μεγαλύτερο κράτος υποστηρίζουν από την πλευρά τους οι ενωτικοί.