Επρεπε να ξεσπάσει ένας πόλεμος, τόσο πολύπλοκος και τραγικός, όπως αυτός που μαίνεται εδώ και τρεις εβδομάδες στην Ουκρανία για να επισημανθεί εκ νέου και να γίνει πλήρως αντιληπτή η εξαιρετική σημασία της δημοσιογραφίας. Επρεπε επίσης να υπάρξουν θύματα, ο αμερικανός δημοσιογράφος Μπρεντ Ρενό την περασμένη Κυριακή και την Τρίτη δύο συνεργάτες του Fox News, ο κάμεραμαν Πιερ Ζακρζέφσκι και η ουκρανή δημοσιογράφος και παραγωγός Ολεξάντρα Κουρσίνοβα, για να γίνει κατανοητός και σεβαστός ο ρόλος αλλά και το θάρρος πολλών φωτορεπόρτερ και ανταποκριτών που κάνουν τη δουλειά τους στα μέτωπα του πολέμου.
Είναι αλήθεια πως το επάγγελμα της δημοσιογραφίας έχει χάσει εδώ και πολλά χρόνια την ιδιαίτερη αύρα που το περιέβαλλε κάποτε. Εξαιτίας της διαπλοκής των ΜΜΕ με την πολιτική και οικονομική εξουσία και της αδυναμίας τους να ανανεωθούν. Αλλά και λόγω της εισβολής του Διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στο πεδίο της ενημέρωσης και της επικράτησης της άποψης πως η αποκαλούμενη δημοσιογραφία των πολιτών επαρκεί για την καταγραφή, την παρουσίαση και την κατανόηση της πραγματικότητας. Εδώ και πολλά χρόνια κυριαρχεί, δυστυχώς, η άποψη πως οι δημοσιογράφοι ανήκουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στην προνομιούχα κάστα, στην ελίτ της κοινωνίας, ενώ θα έπρεπε να αποτελούν το αντίπαλο δέος κάθε εξουσίας.
Ομως την ώρα που κάποιοι δημοσιογράφοι εξακολουθούν να διατείνονται ότι ασκούν υψηλό λειτούργημα μόνον και μόνο για να απολαμβάνουν τα όποια προνόμια και να εξυπηρετούν τα όποια συμφέροντα, κάποιοι άλλοι κάνουν όσο το δυνατόν καλύτερα τη δουλειά τους και μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν αναμφίβολα οι πολεμικοί ανταποκριτές.
Στον βωμό της ενημέρωσης
Δυστυχώς ο Μπρεντ Ρενό είναι νεκρός αλλά η δημοσιογραφία, όπως είχε επιλέξει εκείνος να την ασκεί, εξακολουθεί να υπάρχει και να είναι πολύτιμη. Ο περίφημος ουγγρο-αμερικανός φωτορεπόρτερ Ρόμπερτ Κάπα, ο οποίος με τη φωτογραφική του μηχανή απαθανάτισε πέντε πολέμους πριν πέσει νεκρός σε κάποιο από τα μέτωπα του πρώτου Πολέμου της Ινδοκίνας, υποστήριζε πως «εάν οι φωτογραφίες σου δεν είναι καλές, σημαίνει ότι δεν ήσουν αρκετά κοντά». Ο Μπρεντ Ρενό στην Ουκρανία βρέθηκε πάρα πολύ κοντά στα ρωσικά πυρά, θέλοντας να καταγράψει το δράμα των προσφύγων. Οπως κατά τα προηγούμενα χρόνια είχε καταγράψει, μεταβαίνοντας στην πρώτη γραμμή και πάντα από ανθρωπιστική σκοπιά, τους πολέμους στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, το σεισμό που ισοπέδωσε την Αϊτή το 2010, τις λαϊκές εξεγέρσεις στην Αίγυπτο και στη Λιβύη, συρράξεις στην Αφρική, τον πόλεμο ανάμεσα στα μεξικανικά καρτέλ και την προσφυγική κρίση στην Κεντρική Αμερική.
Στην πρώτη γραμμή βρισκόταν πάντα και ο Αντρέα Ροκέλι, ανεξάρτητος φωτορεπόρτερ που πρόλαβε να καλύψει την Αραβική Ανοιξη στη Λιβύη και στην Τυνησία και να καταγράψει την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κιργιζία και στην Ινγκουσετία πριν αφήσει την τελευταία του πνοή στο Ντονμπάς το 2014, έχοντας χτυπηθεί από ουκρανικά πυρά.
Στην Ουκρανία τις προηγούμενες ημέρες τη ζωή του έχασε και ένας άλλος δημοσιογράφος, ο ουκρανός καμεραμάν Γεβγένι Σακούν, ο οποίος έπεσε νεκρός κατά τη διάρκεια της ρωσικής επιδρομής εναντίον του πύργου της ραδιοτηλεόρασης στο Κίεβο. Απεσταλμένοι του Sky News έπεσαν σε ρωσική ενέδρα και σώθηκαν χάρη στα αλεξίσφαιρα γιλέκα που φορούσαν.
Θάρρος και αποστασιοποίηση
Απαραίτητη προϋπόθεση για να γίνει κάποιος πολεμικός ανταποκριτής είναι, φυσικά, το θάρρος ενώ και η αποστασιοποίηση είναι ιδιαίτερα σημαντική. Αυτός που θεωρείται ο πρώτος σύγχρονος πολεμικός ανταποκριτής, ο Ιρλανδός Γουίλιαμ Χάουρντ Ράσελ, υπήρξε σίγουρα και θαρραλέος και αποστασιοποιημένος. Οι ανταποκρίσεις του από την Κριμαία όπου παρέμεινε επί 22 μήνες καλύπτοντας τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856) συνέβαλαν σημαντικά στην άνοδο της κυκλοφορίας των λονδρέζικων Times αλλά και στο να αντικατασταθεί ο διοικητής των βρετανικών δυνάμεων και να προκληθεί μία κυβερνητική κρίση.
Τα τελευταία χρόνια αρκετοί πίστεψαν πως η τεχνολογία θα μπορούσε να αντικαταστήσει τη δημοσιογραφία. Φωτογραφίες, βίντεο και ειδήσεις μεταδίδονται απευθείας μέσω κινητών τηλεφώνων από ανθρώπους που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το Instagram και το Tik Tok, διευκολύνουν τα πάντα.
Ωστόσο ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης και για αυτό εξακολουθεί να είναι απαραίτητο το φίλτρο της ποιοτικής δημοσιογραφίας. Εχοντας αυτό κατά νου οι New York Times συνέστησαν μια ειδική ομάδα Οπτικών Ερευνών (Visual Investigations) τα μέλη της οποίας, αξιοποιώντας ψηφιακά μέσα, καταρρίπτουν αφηγήματα – εκδοχές γεγονότων που δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα.
Στο πλαίσιο του πολέμου που μαίνεται στην Ουκρανία παρακολουθούν όλα όσα αναρτώνται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης 24 ώρες το εικοσιτετράωρο. Εργάζονται από το Κίεβο, τη Μαδρίτη, το Αμστερνταμ, το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη, έχοντας έως σήμερα εξετάσει, σε συνεργασία με ουκρανούς ερευνητές, εκατοντάδες βίντεο, για να διαπιστώσουν εάν είναι αυθεντικά και όχι παραποιημένα.
Δημοσιογράφοι στο μέτωπο
Ο κάθε πόλεμος έχει τις ιδιαιτερότητές του. Ο πόλεμος του Βιετνάμ, με τους δημοσιογράφους να πλαισιώνουν τους αμερικανούς πεζοναύτες στην πρώτη γραμμή, εισέβαλε στα σπίτια όλων των Αμερικανών. Το μεγάλο αντιπολεμικό κίνημα που προέκυψε εξαιτίας και αυτών των μαρτυριών από τα μέτωπα του πολέμου κατέστησε πολιτικούς και στρατιωτικούς ιδιαίτερα επιφυλακτικούς με την παρουσία δημοσιογράφων και φωτορεπόρτερ στη πρώτη γραμμή των όποιων πολέμων.
Από αυτήν την άποψη υπήρξε υποδειγματικός ο πρώτος Πόλεμος του Κόλπου, καθώς τα MME όλου του κόσμου κρέμονταν από τα χείλη των εκπροσώπων των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων και ενημερώνονταν μόνο μέσω των επίσημων αποστολών μόλις τριών αμερικανικών τηλεοπτικών δικτύων στο Ιράκ.
Αλλά τα πράγματα αλλάζουν πολύ γρήγορα. «Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 στον βρόμικο πόλεμο του Ελ Σαλβαδόρ μπορούσες να γράψεις «TV» με κολλητική ταινία στο αυτοκίνητο και να πηγαινοέρχεσαι ήσυχος. Εξι ή επτά χρόνια αργότερα στη Βοσνία ήταν τελείως διαφορετικά. Γράφοντας “Press” ή “ΤV” στο αυτοκίνητό σου ήταν σαν να σχεδίαζες έναν μεγάλο στόχο πάνω του», είχε αναφέρει σχετικά ο αμερικανός παλαίμαχος πολεμικός ανταποκριτής Σκοτ Αντερσον κατά την παρουσίαση ενός βιβλίου του.
Κάμερες (κινητών) παντού
Οσον αφορά τις αλλαγές που καταγράφονται στο πλαίσιο του πολέμου στην Ουκρανία, σε κείμενό του στον ιστότοπο της ιταλικής ΜΚΟ Professione Reporter, ο ιταλός δημοσιογράφος και πανεπιστημιακός Μικέλε Μάτσα εστιάζει την προσοχή του στα έξυπνα κινητά, σημειώνοντας πως «σήμερα το μαρτύριο των ουκρανικών πόλεων τεκμηριώνεται από το τρεμόπαιγμα των κάθετων εικόνων που λαμβάνονται από κινητά τηλέφωνα τα οποία σαρώνουν το θέατρο του πολέμου».
Αυτός είναι επίσης ο πρώτος πόλεμος στο πλαίσιο του οποίου οι πολεμικοί ανταποκριτές και λοιποί απεσταλμένοι των ΜΜΕ όλου του κόσμου, πριν στείλουν την ανταπόκρισή τους που θα τυπωθεί την επόμενη μέρα ή θα αναρτηθεί μετά από λίγες ώρες στον ιστότοπο του Μέσου όπου εργάζονται, συνδέονται ζωντανά στο Instagram και ηχογραφούν podcast. Οι διαθέσιμες τεχνολογίες προσφέρουν τεράστια ευελιξία και αυτό είναι καλό για τη δημοσιογραφία.