Κάτω από τον καυτό ήλιο του Μεξικού ένας νέος άνδρας ταξιδεύει σε ένα χωριό για να βρει τον πατέρα του, Πέδρο Πάραμο, τον οποίο δεν έχει γνωρίσει ποτέ. Τηρώντας την υπόσχεση που έδωσε στην ετοιμοθάνατη μητέρα του, ο Χουάν Πρεσιάδο, σαν σύγχρονος Τηλέμαχος, επιστρέφει στην Κομάλα των μητρικών αναμνήσεων, που έχει όμως μετατραπεί σε κόλαση εξαιτίας της καταστροφικής μανίας του πατέρα του. Ομως ο Πρεσιάδο δεν θα φύγει ποτέ ζωντανός από την Κομάλα.
Ετσι ξεκινά το «Πέδρο Πάραμο» του Μεξικανού Χουάν Ρούλφο (1917-1986), ενός από τους σημαντικότερους συγγραφείς της Λατινικής Αμερικής, το οποίο κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη σε μετάφραση της Εφης Γιαννοπούλου και επίμετρο με κείμενα των Κάρλος Φουέντες, Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες και Σούζαν Σόνταγκ.
Το μυθιστόρημα του Ρούλφο, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1955, είχε μεγάλη επιρροή, τουλάχιστον στους ομόγλωσσους ομοτέχνους του, του μαγικού ρεαλισμού. Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες έλεγε συχνά ότι αν δεν υπήρχε το «Πέδρο Πάραμο», εκείνος δεν θα μπορούσε ποτέ να γράψει το αριστούργημά του «Εκατό Χρόνια Μοναξιά». Του το είχε δώσει ένας φίλος του, ο κολομβιανός ποιητής Αλβαρο Μούτις, το 1961, όταν ο μεγάλος συγγραφέας βρισκόταν σε αδιέξοδο. Είχε ένα συρτάρι γεμάτο αδημοσίευτα μυθιστορήματα και ελάχιστη πίστη σε κάποιο από αυτά.
«Είχα οδηγηθεί σε ένα τυφλό δρομάκι και έψαχνα παντού μια οδό διαφυγής» είχε πει ο Μαρκές. «Εκείνο το βράδυ δεν μπορούσα να κοιμηθώ μέχρι να το διαβάσω δύο φορές» θυμάται στον πρόλογο του μυθιστορήματος του Ρούλφο και προσθέτει ότι «την υπόλοιπη χρονιά δεν μπορούσα να διαβάσω κανέναν άλλο συγγραφέα, γιατί όλοι φαίνονταν κατώτεροι». Το ξαναδιάβασε, λέει, έως ότου «μπορούσα να απαγγείλω ολόκληρο το βιβλίο από την αρχή μέχρι το τέλος και αντίστροφα».
Ηταν το ηλεκτροσόκ που χρειαζόταν ο κορυφαίος κολομβιανός συγγραφέας για να συνεχίσει το δικό του έργο. «Δεν είναι περισσότερες από 300 σελίδες, αλλά πιστεύω ότι θα έχουν την ίδια αντοχή στον χρόνο με τις σελίδες που έχουν διασωθεί από το έργο του Σοφοκλή» γράφει για το βιβλίο που τον συγκλόνισε.
Αμέτρητοι μυθιστοριογράφοι αναφέρουν παρόμοιες ιστορίες για το σύντομο «στοιχειωμένο» βιβλίο του Ρούλφο, γράφει στην Telegraph ο Τρίστραμ Φέιν Σόντερς με αφορμή την παράσταση «Comala, Comala», που έχει έρθει από το Μεξικό για να παρουσιαστεί στο θεατρικό φεστιβάλ Edinburgh Fringe από τις 2 έως τις 25 Αυγούστου.
Στην Πόλη του Μεξικού, δε, υπάρχουν, χοντρικά, εκείνοι που πιστεύουν ότι το «Πέδρο Πάραμο» είναι το καλύτερο μεξικανικό μυθιστόρημα, και εκείνοι που υποστηρίζουν ότι είναι το καλύτερο σε ολόκληρη τη λατινοαμερικανική λογοτεχνία. Για τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες, τον πιο διάσημο συγγραφέα της Αργεντινής, είναι απλώς ένα από τα σπουδαιότερα βιβλία, γραμμένα σε οποιαδήποτε γλώσσα.
Ο Μάικλ Σμιτ, καθηγητής Ποίησης στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης, γεννημένος στο Μεξικό και συγγραφέας του «The Novel: A Biography», για την 700 ετών ιστορία του μυθιστορήματος, συνάντησε τον Χουάν Ρούλφο το 1965 θέλοντας να συζητήσουν τη μετάφραση του έργου του στα αγγλικά. «Με τρόμαξε. Ηταν πολύ σιωπηλός. Συνήθως οι άνθρωποι έχουν κοινωνικές δεξιότητες που σε διευκολύνουν» λέει ο Σμιτ στην Telegraph. Ο Ρούλφο δεν είχε. «Δεν νομίζω ότι τον ενδιέφερε να τον θαυμάζουν» παρατηρεί συνομιλώντας με τον Φέιν Σόντερς.
Η θεατρική ομάδα Pulpo Arts έχει μεταφέρει το μυθιστόρημα του Χουάν Ρούλφο στη σκηνή
Η προγραμματισμένη μετάφραση απέβη άκαρπη, γεγονός που γλίτωσε τον Σμιτ από μια δύσκολη δουλειά. «Η πεζογραφία του Ρούλφο είναι φαινομενικά απλή αλλά απίστευτα περίπλοκη στη μετάφραση» παρατηρεί. Χρησιμοποιούσε τις λέξεις με φειδώ, τόσο στις σελίδες του όσο και στις συνομιλίες του. «Αν το Μεξικό είχε έναν Κάφκα, αυτός θα ήταν ο Ρούλφο, που μπορούσε να είναι τόσο συνοπτικός» λέει.
Μετά το «Πέδρο Πάραμο» ακολούθησαν 30 χρόνια σιωπής πριν δημοσιευθεί το δεύτερο (και τελευταίο) μυθιστόρημα του Ρούλφο, «The Golden Cockerel & Other Writings». Ηταν ένα χαμένο έργο του μεξικανού συγγραφέα, το οποίο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στα αγγλικά μαζί με άλλα αμετάφραστα διηγήματά του το 2017, στην επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννησή του.
Σύμφωνα με τα λόγια του Μάρκες, «σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει με τους περισσότερους μεγάλους συγγραφείς, [ο Ρούλφο] είναι ένας συγγραφέας που διαβάζεται πολύ αλλά συζητιέται ελάχιστα». Αλλά αυτό είναι κάτι που πρόκειται να αλλάξει. Μια νέα μετάφραση τιμήθηκε με εκστατικές κριτικές στο Ηνωμένο Βασίλειο, ενώ εκτός από το θεατρικό έργο που ανεβαίνει φέτος το καλοκαίρι στο φεστιβάλ του Εδιμβούργου, το Netflix ανακοίνωσε ότι ξεκίνησε η παραγωγή της ταινίας «Πέδρο Πάραμο», με την οποία κάνει το σκηνοθετικό του ντεμπούτο ο Ροδρίγο Πριέτο.
Ο βραβευμένος μεξικανός κινηματογραφιστής, συνεργάτης των Μάρτιν Σκορσέζε, Ανγκ Λι και Αλεχάντρο Γκονσάλες Ινιαρίτου, ήταν τέσσερις φορές υποψήφιος για Οσκαρ Καλύτερης Φωτογραφίας για τις ταινίες «Το Μυστικό του Brokeback Mountain» (2005) του Ανγκ Λι, και «Ο Λύκος της Γουόλ Στριτ» (2013), «Η Σιωπή» (2016) και «Ο Ιρλανδός» (2019) του Σκορσέζε.
Κόμολα, ένα άγριο χωριό φαντασμάτων
Μια απλή προσαρμογή «αποκλειόταν», τονίζει στην Telegraph ο Αλόνσο Τερουέλ, καλλιτεχνικός διευθυντής της θεατρικής εταιρείας Pulpo Arts, που ανεβάζει τη νέα θεατρική παράσταση «Comala, Comala». Αν και το μυθιστόρημα του Ρούλφο «διδάσκεται [στο Μεξικό] σε όλα τα γυμνάσια», λέει, είναι ένα ολισθηρό, διφορούμενο κείμενο. «Εχεις την απάντηση πριν κάνεις καν την ερώτηση». Η αφήγηση πετάει μπρος- πίσω στον χρόνο. Συχνά, δε, είναι ασαφές αν οι χαρακτήρες είναι ζωντανοί ή νεκροί, ποιες φωνές είναι πραγματικές ή φανταστικές.
Το να συμφωνήσουν για το χρονολόγιο περιλάμβανε τη διαδικασία να βάλει η ομάδα του Pulpo «τρελούς χάρτες σε έναν πίνακα» και «ημέρες συζητήσεων, που μετατράπηκαν σε καυγάδες, επειδή ο καθένας καταλάβαινε τα πράγματα διαφορετικά». Ωστόσο ο Τερουέλ επιμένει ότι το βιβλίο «δεν είναι δύσκολο, απλώς πρέπει να ενδώσεις σε αυτό. Δεν μπορείς να μπεις σε διαμάχη μαζί του» εξηγεί στην Telegraph.
Στιγμιότυπο από την παράσταση «Comala, Comala» της θεατρικής ομάδας Pulpo Arts
Η διάθεση έχει μεγαλύτερη σημασία από την πλοκή και το «Comala, Comala» την αποτυπώνει έξοχα μέσω της μουσικής. Ο Τερουέλ, ωστόσο, είναι απρόθυμος να αποκαλέσει το έργο του «μιούζικαλ». Πράγματι, το πρώτο ζευγάρι συνθετών που προσέγγισε, απορρίφθηκε επειδή ακολούθησε «τους παραδοσιακούς αμερικανικούς μουσικούς ήχους, τραγουδώντας στα ισπανικά». Τελικά οι Pulpo προσέλαβαν τον τραγουδοποιό Πάμπλο Τσεμόρ, του οποίου η μουσική –βαθιά επηρεασμένη από την παραδοσιακή μεξικάνικη φολκ– δημιουργεί μια οικεία ατμόσφαιρα.
Στην ατμόσφαιρα της παράστασης υπό το φως των κεριών (που θυμίζει τις παραδοσιακές «pulquerias» της Πόλης του Μεξικού, με δάπεδο από πριονίδι) προσθέστε και το μεσκάλ που μοιράζεται δωρεάν στους θεατές της πρώτης σειράς, ενώ ένα οκταμελές συγκρότημα παίζει σχεδόν 30 όργανα, μεταξύ των οποίων και το παραδοσιακό κρουστό quijada, φτιαγμένο από γνάθο γαϊδάρου.
Το «Comala, Comala» παίρνει τον τίτλο του από την Κομάλα, τη γενέτειρα του Πέδρο Πάραμο, πατέρα του Χουάν Πρεσιάδο, η οποία στην ουσία είναι η πραγματική πρωταγωνίστρια του μυθιστορήματος. Το βιβλίο (όπως και η παράσταση στο Εδιμβούργο) ξεκινά «τις καυτές μέρες του Αυγούστου». Η ζέστη είναι τρομερή, αλλά ένας άγνωστος, τον οποίο συναντά ο Χουάν στον δρόμο, τον προειδοποιεί ότι το χειρότερο θα το βρει όταν φτάσει στην Κομάλα: «Αυτό το μέρος κάθεται στη φλεγόμενη χόβολη της Γης, στο ίδιο το στόμιο της Κόλασης. Λένε ότι πολλοί από αυτούς που πεθαίνουν εκεί και πάνε στην Κόλαση επιστρέφουν για να φέρουν τις κουβέρτες τους».
Αυτό δεν είναι απλά ένα αστείο. Οπως θα διαπιστώσει ο Χουάν, η Κομάλα είναι από κάθε άποψη μια πόλη-φάντασμα. Στεγνωμένο από την αρπακτική σκληρότητα του Πέδρο Πάραμο, είναι ένα μέρος όπου η γραμμή μεταξύ ζωής και θανάτου είναι θολή και καταραμένα πνεύματα στοιχειώνουν τους δρόμους. Το μυθιστόρημα, όπως γράφει στην Telegraph ο Τρίστραμ Φέιν Σόντερς, είναι ως επί το πλείστον μια σειρά από απόκοσμες βινιέτες για τους κατοίκους της Κομάλα.
«Ολοι αυτοί οι χαρακτήρες είναι εντελώς πιστοί στην εμπειρία του Μεξικού» λέει ο Αλφόνσο Τερουέλ, συνιδρυτής μαζί με τον Αλεχάντρο Μπράτσο της ομάδας Pulpo Arts. «Εχεις βρεθεί σε ένα εκατομμύριο Κομάλα στο παρελθόν» παρατηρεί. Οπως το φεστιβάλ της Ημέρας των Νεκρών, έτσι και το μυθιστόρημα του Ρούλφο αποτυπώνει αυτό που ο Τερουέλ αποκαλεί «ασεβή σχέση του Μεξικού με τη φύση του θανάτου».
Μετά από περίπου 50 σελίδες –προσοχή, ακολουθεί spoiler!– ο Χουάν Πρεσιάδο πέφτει νεκρός στον δρόμο και περνάει το υπόλοιπο του μυθιστορήματος κρυφακούγοντας φαντάσματα που βρίσκονται δύο μέτρα κάτω από τη γη, κάτι που δεν φαίνεται να τον πειράζει.
Η αναβίωση της δημοτικότητας του βιβλίου συνδέεται με μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος της νεότερης γενιάς για τον παραδοσιακό μεξικανικό πολιτισμό. Ο Τερουέλ λέει στην Telegraph πως όταν μεγάλωνε «υπήρχε απογοήτευση για τη μεξικανική ταυτότητα». Ολα όσα προέρχονταν από το εξωτερικό ήταν καλύτερα: «Μας άρεσε το “Χαλοουίν” αλλά όχι η “Μέρα των Νεκρών”» σημειώνει. «Τα πράγματα όμως έχουν αλλάξει. Οι άνθρωποι επιστρέφουν στις αγροτικές περιοχές, έξω από την πόλη, για να γνωρίσουν περισσότερα γι’ αυτή τη μεξικανική ταυτότητα που τόσο απορρίψαμε νωρίς στη ζωή μας. Και έτσι συμβαίνει μια ενδιαφέρουσα αλλαγή».
Η Κομάλα, λοιπόν, μπορεί να μην είναι για πάντα μια πόλη φαντασμάτων, όπως ισχυρίστηκε ο Χουάν Ρούλφο.