Πώς μπορείς να αλλάξεις έναν ζεμανφουτίστα οδηγό, να τον μάθεις (ή να τον αναγκάσεις, έστω) να σέβεται και να υπολογίζει τον πεζό; Να του δίνει την προτεραιότητα συνειδητά; να κοκαλώνει το αμάξι του -το πολυτελείας ή τη δευτεράντζα του- μπροστά στο κόκκινο;
Έβλεπα, σε ένα ταξίδι μου στη Σικελία πρόσφατα, τη φιλική συμπεριφορά των οδηγών προς τους πεζούς και δεν πίστευα στα μάτια μου. Και δε μιλάμε για φλεγματικούς Λονδρέζους ούτε για νομοταγείς Νεοϋορκέζους, για το λίκνο της μαφίας λέμε. Οξύθυμοι και παραβατικοί οι Τσιτσιλιάνοι -ούνα φάτσα, ούνα ράτσα- όμως η κυκλοφοριακή τους αγωγή είναι εντυπωσιακή. Γιατί, λοιπόν, οι Σικελοί, κι όχι εμείς; αναρωτιόμουνα.
(Μην ξανακούσω την τετριμμένη απάντηση «είναι θέμα παιδείας». Όχι γιατί δεν είναι αλήθεια, αλλά αυτή η καραμέλα είναι η εύκολη λύση: «αφού δεν έχουμε παιδεία, δεν μπορεί να γίνει τίποτα». Μοιάζει να δίνουμε άλλοθι σε όλα. Και στην πολιτική ζωή, και στον κοινωνικό βίο σηκώνουμε ψηλά τα χέρια και επαναλαμβάνουμε μοιρολατρικά το ίδιο κλισέ. Η αναρχία, η ασυδοσία, η Βαβέλ, έχει γίνει καθεστώς. Από κάπου πρέπει ν’ αρχίσουμε να χτίζουμε. Απ’ το μηδέν).
Ναι, πρέπει κανείς ν’ αποκτάει απ’ τα γεννοφάσκια του αγωγή κυκλοφοριακή, αλλά δεν φτάνει αυτό• χρειάζεται κι ο οδηγός να έχει κυκλοφοριακή συνείδηση. Όμως ούτε κι αυτό αρκεί• απαιτείται και το Όργανο να κάνει τη δουλειά του: να κόβει κλήση (και τον πισινό) στον κάθε τσαμπουκαλεμένο οδηγό. Κι ο ψιλικατζής-πολιτικός να μην μπορεί να σβήνει την κλήση του ψηφοφόρου-πελάτη του• όποιος από δαύτους εξαγοράζει την ψήφο του πολίτη με παρόμοια παπατζιλίκια, το τίμημα να είναι βαρύ – και για τους δυο.
Κομπολόι είναι αυτά, σκοινί-κορδόνι πάνε όλα και το παράδειγμα είναι μόνο ενδεικτικό. Το ίδιο συμβαίνει σε κάθε έκφανση της κοινωνικής ζωής. Μια αλυσίδα, κι όταν σπάζει ένας κρίκος της (πολύ συχνά τον τελευταίο καιρό), αναφωνούμε όπως οι μοιρολογίστρες: «είναι θέμα παιδείας». Εννοώντας ακριβώς τους όρους της κοινής συμβίωσης, όχι πτυχία και γνώσεις σχολικές.
Γι’ αυτό, λέω, από κάπου πρέπει ν’ αρχίσουμε κάπως να μαθαίνουμε. Ίσως, παράλληλα με τη συμβατική εκπαίδευση, είναι ανάγκη να γίνονται πρακτικά μαθήματα κοινωνικής συμβίωσης (με συγκεκριμένα παραδείγματα παρμένα από την καθημερινή ζωή, όχι θεωρίες).
Π.χ. να μαθαίνει κανείς παιδιόθεν α) Τι σημαίνει το σλόγκαν, «εμένα μ’ ενδιαφέρει να περνάω καλά» – και άρα γράφω τους άλλους στα παλιά μου τα παπούτσια. β) Τι πα’ να πει «τα όρια της ελευθερίας μου φτάνουν ως εκεί που αρχίζουνε του άλλου» και πού αυτό (δεν) εφαρμόζεται. γ) Γνώση της Ιστορίας ν’ αποκτάει κάποιος επί τόπου: Δίστομο, Καλάβρυτα, μια επίσκεψη στο Νταχάου• αλλά και στο Μελιγαλά. δ) ποια είναι ακριβώς «τα δικαιώματά μου και, προπάντων, οι ευθύνες μου απέναντι στους άλλους»; ε) Πέντε- έξι κανόνες αισθητικής και κοινωνικής υγιεινής με τεκμήρια (κάδοι απορριμμάτων, καθαριότητα των χώρων κοινής χρήσης, ηχορύπανση κ.λπ.).
Έχει καταρρεύσει το κοινωνικό οικοδόμημα και τα θέματα της κοινωνικής αγωγής είναι κατεπείγοντα• περισσότερο απ’ τις Χημείες, τις Βιολογίες κ.λπ. Απ’ όπου όμως και ν’ αρχίσουμε, πάντα θα φτάνουμε στην πολιτική εξουσία. Απ’ αυτήν εξαρτάται ο εκχυδαϊσμός του πολίτη ή ο μετασχηματισμός του σε υπεύθυνη οντότητα. Κι όσο η συντεχνία των πολιτικών παραμένει ίδια κι απαράλλαχτη, θρασύτατη εν γένει και αμετανόητη (όπως έδειξε ο διορισμός του Παπουτσή), δεν έχουμε σωσμό. Κι ας έρθουν δεκαπέντε τρόικες ακόμα, σαράντα οκτώ μνημόνια κι εξήντα «Ομάδες δράσης».